Jeśli zastanowimy się nad tym, dlaczego młodzi ludzie przy wyborze kierunku studiów często odrzucają kierunki ścisłe, wielu z nas wytłumaczy to sobie faktem, że wydają się one niezwykle trudne. Przeprowadzone wśród mieszkańców Stanów Zjednoczonych badanie udowodniło, że faktycznie ponad połowa z nich myśli, że osoby rozpoczynające studia uważają chemię, fizykę czy matematykę za zbyt wymagające, co jest głównym powodem, dla którego obawiają się tego wyboru.1 Czy jednak jest się czego bać? Andrew Szydło, znany w polskim środowisku jako Zbigniew Szydło, pokazuje, że nie i zamienia strach przed skomplikowanymi reakcjami chemicznymi w naukę, która naprawdę fascynuje.
Andrew Zbigniew Szydło, syn polskich emigrantów, nauczyciel chemii w Wielkiej Brytanii, a także doktor historii i filozofii nauki, mówi podczas swojego wykładu, że chemia to nauka o substancjach i tym, jakie zmiany zachodzą między nimi. Zaraz potem miesza dwie bezbarwne ciecze, uzyskując ciecz w kolorze czerwonym, następnie żółtym, później pomarańczowym i niebieskim. Nie przerywa mówić ze spokojem w głosie nawet kiedy obok nagle coś wybucha, a kilka zaskoczonych osób na widowni wykrzykuje. Podczas wystąpienia TEDx Talks przeprowadza 15 eksperymentów w 25 minut2, próbując przy tym zrobić możliwie najbardziej spektakularny wybuch. Każdą wypowiadaną zasadę i definicję udowadnia w praktyce, pokazując, że chemia to coś więcej niż zapisywane w zeszycie równania. Ważnym elementem prezentowanych przez niego doświadczeń jest tlen, a historia jego odkrycia nieodłącznie związana jest z postacią polskiego alchemika, Michała Sędziwoja, któremu Zbigniew Szydło poświęcił książkę ,,Woda, która nie moczy rąk” oraz artykuł ,,Who discovered oxygen?”.
Scena z materiału opublikowanego na kanale TEDx Talks na YouTube – ,,An Explosive Passion for Teaching Chemistry”2
Pojęcie alchemii
Alchemia to dziedzina wiedzy ,,tajemnej” stawiająca sobie za cel uzyskanie kamienia filozoficznego – substancji, która przemieniałaby metale nieszlachetne w złoto. Uprawiana w starożytności i średniowieczu, szybko stała się przedmiotem zainteresowań ówczesnych badaczy, których dziś nazwalibyśmy chemikami. Jednym z nich był Michał Sędziwój, którego można obecnie uznać za odkrywcę tlenu, nazwanego przez niego ,,tajemnym pokarmem życia”. Jednak – jak zauważa Zbigniew Szydło w swoim artykule ,,Who discovered oxygen?” – w podręcznikach i programach nauczania współczesnej chemii dywagacje na temat odkrycia tego składnika powietrza się ignoruje.3 W efekcie uczniowie poznają tylko historię brytyjskiego chemika Josepha Priestleya, który w 1786 odkrywa tlen poprzez ogrzewanie rtęci. Co mogą sobie wyobrazić uczniowie, czytając w książce tylko tę krótką informację? XVIII-wiecznego naukowca w laboratorium z wieloma różnymi substancjami w naczyniach z ciemnego szkła, który nagle wpada na pomysł podgrzania rtęci, w wyniku czego uzyskuje nieznany mu gaz. Jest tak zaskoczony i podekscytowany, że śnią mu się kolejne etapy eksperymentu, które powinien przeprowadzić – przepuszcza gaz przez wodę, umieszcza go w słoiku i zmusza do zapalenia knota świecy, wącha go, na skutek czego uznaje, że odkrył tlen i staje się sławnym chemikiem. Jak podkreśla Szydło, prawda jest jednak znacznie bardziej skomplikowana, a odkrycie tlenu to efekt pracy wielu różnych badaczy już wiele lat wcześniej.
Nauczanie chemii a rzeczywistość
Jeszcze w XVII wieku powietrze uznawano za pierwiastek – substancję prostą, której nie można już rozłożyć. Żyjący w tym czasie brytyjski chemik, Robert Boyle uznał tę informację za fałszywą po tym, jak zainteresował się podróżą pierwszej na świecie łodzi podwodnej w 1620 roku. Zaprojektował ją holenderski wynalazca Cornelis Drebbel, a łódź mogła płynąć pod wodą, bo powietrze na statku było odświeżane za pomocą tajemniczej substancji. Drebbel jako pierwszy zdał sobie sprawę z tego, że to jakaś część powietrza sprawia, że nadaje się ono do oddychania, a gdy część ta się zużyje, trzeba ją wymieniać. Nie był on jednak naukowcem, a wniosek, do którego doszedł był w rzeczywistości wynikiem spotkania z polskim alchemikiem, wspomnianym już Michałem Sędziwojem. To właśnie Sędziwój odkrył, że powietrze jest niezbędne dla procesów życiowych organizmów oraz przyczynił się do rozpoczęcia badań nad jego składem. Na bazie teorii Sędziwoja John Mayow następnie wyjaśnił w swoim dziele z 1647 roku procesy spalania powietrza i oddychania nim. Badacz ten faktycznie opisywał tlen, choć jeszcze wtedy o tym nie wiedział. Gdy Priestley odkrył swój nowy gaz, zauważył właśnie, że podtrzymuje on zarówno spalanie, jak i wspiera oddychanie. Gaz ten został później nazwany tlenem przez francuskiego chemika Antoine Laurent Lavoisier, który ponadto wyjaśnił jego rolę w spalaniu i oddychaniu w sposób zasadniczo niezmieniony do dziś. Jak zauważa Zbigniew Szydło, w obliczu powstania tak wielu różnych teorii poprzedzających właściwe odkrycie tlenu, jedno zdanie zacytowane wcześniej ze współczesnego podręcznika chemii nie jest w stanie oddać nawet części bogatej historii jednego z najważniejszych pierwiastków chemicznych. Jest to jednak tylko ułamek większego problemu – szkoły często nie kształtują w młodych ludziach fascynacji nauką i nie przekazują im wiedzy z zakresu przedmiotów ścisłych we właściwy sposób.
Świadomy skali tego zjawiska Zbigniew Szydło zmienia więc chemię w ciekawą przygodę, w której nie ma tajemnic i ukrytych przed uczniami prawd. W trakcie wykładu mówi, że nigdy nie powinno się szczelnie zamykać wrzącej cieczy w pojemniku, a zaraz potem to robi – odpowiadając na pytanie ,,A dlaczego?” zanim jeszcze ono padnie. Jeśli alchemia to wiedza, która mogła zmieniać losy świata4, to Zbigniewa Szydło można nazwać alchemikiem naszych czasów, który nie tylko wykrzykuje pod koniec wystąpienia hasło ,,Chemia dla wszystkich!”, ale też pokazuje, że taka właśnie jest nauka i że młodzi ludzie wcale nie muszą się jej bać.
Bibliografia:
- Half of Americans think young people don’t pursue STEM because it is too hard, https://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/01/17/half-of-americans-think-young-people-dont-pursue-stem-because-it-is-too-hard/, Paw Research Center (dostęp 11.12.2022)
- An Explosive Passion for Teaching Chemistry, TEDxManchester, https://www.youtube.com/watch?v=NM3ckZPQecA, Andrew Szydlo (dostęp 11.12.2022)
- Who discovered oxygen?, http://tchie.uni.opole.pl/ecoproc07/key/Szydlo_07.pdf, Zbigniew Szydło (dostęp 11.12.2022)
- Alchemia: klucz do wszechwiedzy, https://histmag.org/Alchemia-klucz-do-wszechwiedzy-18940, Natalia Stawarz (dostęp 11.12.2022)
Nauczyciel i popularyzator chemii w Wielkiej Brytanii, zajmujący się historią alchemii. Swoją działalnością stara się odmienić oblicze ,,trudnych” przedmiotów ścisłych i zafascynować chemią słuchaczy.
andrewszydlo.com
Studentka prawa na Uniwersytecie Warszawskim, zafascynowana biznesem, nauką i łączeniem tych dwóch światów w celu skutecznego rozwiązywania realnych problemów na dużą skalę. Od dziecka brała udział w konkursach zarówno z zakresu nauk ścisłych, jak i humanistycznych, przez co nie lubi określać się ani jako ,,humanistka” ani ,,umysł ścisły”. Swoje zainteresowania rozwija jako przewodnicząca studenckiej organizacji biznesowej w Warszawie oraz członkini Koła Naukowego Prawa Medycznego i Farmaceutycznego.
Zbigniew Andrew Szydło, Eryka Klimowska
