Ostatnie dekady wypełnione były różnymi historycznymi wydarzeniami, które według Mirosława Sadowskiego, jeszcze bardziej wzmocniły zainteresowanie tajemniczymi zasadami działania pamięci [1]. By zdefiniować ten termin, możemy posłużyć się definicją medyczną (opierając się na neurologii) lub psychologiczną (jako schematy poznawcze), ale pamięć sięga nieco szerzej – po filozofię, socjologię, prawo, historię i literaturę.
“Pamięć zbiorowa”
Socjologowie zajmujący się pojęciem pamięci twierdzą, że nie ma takiego pojęcia jak “pamięć indywidualna”, co oznacza, że jest ona kreowana wspólnie, pod wpływem grupy społecznej. Co więcej, niektórzy twierdzą nawet, że pamięć jest tylko częściowo uwarunkowana przeszłością, że to teraźniejszość ma na zapis wydarzeń z przeszłości ważniejszy i bardziej znaczący wpływ. Jednym z przykładów obrazujących zjawisko pamięci zbiorowej (ang. Collective memory) jest “pamięć dziedziczona” (ang. postmemory), termin zaproponowany przez Marianne Hirsch, który opisuje wspomnienia, które przekazywane z pokolenia na pokolenie lub ze względu na nowe wydarzenia historyczne wciąż “żyją własnym życiem”.
Jak “dziedziczenie pamięci” wygląda w praktyce? Przeanalizujmy na przykład historii życia w PRL. Dla niektórych Polaków historyczne wydarzenia, czy nawet codzienność tych czasów są dobrze zapisanymi wspomnieniami z życia. Młodsze pokolenia dowiadywały się o nich z lekcji historii, opowiadań rodzinnych, czy z książek, filmów i odwiedzin muzeum. Mimo tego, że pamięć o tych wydarzeniach została im przekazana, “odziedziczona”, mogą wyciągnąć z niej wnioski, żywo wyrazić empatię czy nawet utożsamiać się z tymi wydarzeniami ze względu na znaczenie historyczne i rodzinne.
Historia pokazuje, że “pamięć zbiorowa” społeczeństw może być łatwo odgórnie zmieniana, szczególnie poprzez wpływ polityki i kultury. Praktyka ta często stosowana jest w ustrojach totalitarnych, gdy wzmacnianie pewnych narracji, również przeszłych, pozwalają na manipulację społeczeństwem.
Takie wspólne pamiętanie jest dodatkowo aspektem, który tworzy kulturę i pomaga socjalizować się różnym społeczeństwom, często ułatwia wzbudzanie empatii i zrozumienia. Pamięć zbiorowa jest także ściśle związana z tożsamością, która opiera się na pamięci własnej przeszłości. W eksperymentach psychologicznych wykazano, że tożsamość jednostki tworzy jej świadomość istnienia w czasie i poczucie wpływu ludzi i wydarzeń z przeszłości na jednostkę [3]. Pamięć zbiorowa jest często “spoiwem” łączącym społeczeństwa (ang. Binding agent) [1].
Prawo międzynarodowe a pamięć zbiorowa
Relacja między prawem, w szczególności międzynarodowym, a pamięcią zbiorową jest silna i dwustronna. Pamięć zbiorowa wpływa na prawo, a prawo może wpływać na pamięć zbiorową. Prawem można także regulować pamięć zbiorową, poprzez regulacje, co można mówić o przeszłości (np. zakaz negowania Holocaustu), jak gromadzimy i udostępniamy informacje czy poprzez upamiętnienia [1]. Wspomnienia naznaczone prawem znacząco różnią się od tych wytwarzanych przez historyków, polityków czy artystów. Wpływ prawa na pamięć zbiorową obserwuje się w decyzjach i działaniach instytucji międzynarodowych, które często pełnią funkcję nośników pamięci zbiorowej [1] [4].
Znaczenie pamięci zbiorowej
Pamięć zbiorowa jest wielowymiarowa i wieloznaczna. Stanowi bardzo ważny czynnik przy tworzeniu tożsamości zbiorowej, a także pozwala zrozumieć i utrzymać panujące zasady w danej społeczności [2]. Świadomość, jak działa pamięć zbiorowa i jakimi mechanizmami operuje, pozwala dobrze zrozumieć historię, politykę i to, jak są przedstawiane i upamiętniane wydarzenia z przeszłości.
Bibliografia:
- Sadowski, M. (2015). Psychological, Social, Cultural, Literary, and Legal Dimensions of Memory, Wroclaw Review of Law, Economics, and Administration, https://www.academia.edu/27619486/Psychological_Social_Cultural_Literary_and_Legal_Dimensions_of_Memory
- Gliwka, G. (2019). Pamięć zbiorowa – jej funkcje i mechanizmy przekazu w kontekście badań Barbary Szackiej i Andrzeja Szpocińskiego/Collective memory- its functions and mechanisms of transmission in the context of reaserch by Barbara Szacka and Andrzej Szpocinski, Rozprawy Społeczne/ Social Dissertations, 13(3), 13-27. https://doi.org/10.29316/rs/114815
- Szacka, B. (2006). Czas przeszły, pamięć mit. Warszawa: Wydawnictwo Scholar.
- Sadowski, M. (2017) Law and Memory: The Unobvious Relationship, Warsaw Law Review, https://www.academia.edu/37322403/Law_and_Memory_The_Unobvious_Relationship
Mirosław Michał Sadowski jest doktorantem na Wydziale Prawa Uniwersytetu McGilla w Montrealu, asystentem w Instytucie nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk (w ramach grantu Memocracy) oraz afiliowanym badaczem w Centrum Studiów Globalnych Uniwersytetu Aberta w Lizbonie. W swoich badaniach koncentruje się analizie związków prawa z pamięcią zbiorową z punktu widzenia socjologii prawa, ale pasjonują go również zagadnienia prawa międzynarodowego (w szczególności prawa ochrony dziedzictwa kulturowego) oraz prawa praw człowieka (w szczególności w Specjalnych Okręgach Administracyjnych ChRL). Do jego najbardziej znanych publikacji należą „Urban cultural heritage: managing and preserving a local global common in the twenty-first century” (Journal of Heritage Management) i „City as a Locus of Collective Memory. Streets, Monuments and Human Rights” (Zeitschrift für Rechtssoziologie).
Joanna Rancew
