Wirus nabytego upośledzenia odporności u ludzi (HIV) nie stracił ważnej i wiodącej pozycji na liście przyczyn zgonu na całym świecie. Od czasu jego wykrycia w roku 1983 przez francuskich naukowców Françoise Barré-Sinoussi i Luc Montagnier (1) jego znaczenie w ludzkiej świadomości znacznie zmniejszyło się, ze względu na to, że w międzyczasie pojawiły się inne zagrożenia zdrowotne, które zagroziły światu (m.in. SARS-CoV-2 wywołujący COVID-19, a także inne patogeny), chociaż HIV doprowadził do śmierci wielu znanych i cenionych ludzi, w tym znanych ze świata muzyki, sztuki i filmu, np. wokalista zespołu Queen Freddie Mercury, znany amerykański pianista polskiego pochodzenia Liberace. Zakażenie wirusem HIV jest obecnie w Polsce ważnym problemem medycznym i społecznym, często lekceważony zarówno przez organizatorów systemu ochrony zdrowia, podmioty wykonujące działalność leczniczą, pracowników ochrony zdrowia, ale przede wszystkim przez samych pacjentów.
Według danych Krajowego Centrum ds. AIDS (2), według stanu na koniec roku 2020, od umownego początku epidemii AIDS, którą datuje się na rok 1985, w Polsce wirusem HIV zakaziło się 26.486 osób, z czego 3.815 pacjentów zachorowało na AIDS, a 1.428 z nich powodu zmarło. Na koniec marca 2021 r. leczeniem antyretrowirusowym (ARV) w Polsce objętych zostało 13.605 pacjentów. Na świecie żyje 38 mln osób zakażonych HIV lub chorych na AIDS. Tylko w roku 2019 zakażenie HIV rozpoznano u 1,7 mln osób, a 690 tyś. osób zmarło z powodu chorób związanych z AIDS. Oznacza to, że pomimo dostępności leczenia antyretrowirusowego nierzadkie są przypadki zarówno zachorowania na AIDS jak i zgonu z tego powodu. Polskie statystyki nie są w tym odosobnione i odzwierciedlają trendy ogólnoświatowe.
Osoby żyjące z HIV często należą do mniejszości – zarówno etnicznych jak i seksualnych – co stawia ich w bardzo trudnej pozycji, w dążeniu do społecznej akceptacji, tolerancji i uzyskaniu wsparcia (3). Niemniej uwarunkowanie to nie powinno być przyczyną niskiego zainteresowania testowaniem. Tym bardziej, że stwierdzenie zakażenia prowadzi, niezależnie od orientacji seksualnej czy tożsamości płciowej, do kryzysu emocjonalnego, który bardzo często uwarunkowany jest właśnie niedostateczną edukacją seksualną czy nieznajomością wpływu wirusa HIV na dalsze życie i rokowania terapeutyczne (4).
Pacjent żyjący z HIV w polskich realiach ochrony zdrowia jest często pozostawiony sam sobie. Często nie może liczyć na opiekę psychologiczną (pomimo istnienia systemowych możliwości skorzystania z opieki), nie umie radzić sobie z trudnościami dnia codziennego, w szczególności związanymi z uwarunkowaniami życia seksualnego, samoakceptacji, socjalizacji. Większość społeczeństwa nie zdaje sobie sprawy z istnienia ogólnopolskiej sieci Punktów Konsultacyjno – Diagnostycznych (PKD) funkcjonujących w ramach wieloletniego Krajowego Programu zapobiegania zakażeniom HIV i zwalczania AIDS oraz działających we współpracy z nimi ośrodkami interwencji kryzysowej, wsparcia psychoterapeutycznego i poradni nabytych niedoborów odporności.
Stygmatyzacja osób żyjących z HIV
Pacjenci żyjący z HIV są często dotknięci problemem stygmatyzacji i wykluczenia społecznego, co stanowi wyraz społecznego niezrozumienia istoty zakażenia i braku edukacji na temat HIV i AIDS. Ponieważ pacjenci zakażeni HIV leczeni antyretrowirusowo muszą dobrze znać wszystkie uwarunkowania swojego stanu zdrowia, kluczowa jest w ich przypadku edukacja zdrowotna, poznanie uwarunkowań związanych z leczeniem (w tym spodziewanych objawów ubocznych, świadomość potrzeby wykonywania regularnych testów diagnostycznych – także na zakażenia towarzyszące tj. HBV, HCV, kiła, rzeżączka i inne), a także działań jakie sam pacjent może podjąć w przypadku wystąpienia komplikacji w trakcie leczenia, np. związanych z nietolerancją terapii ARV.
W Polsce funkcjonuje bardzo dobry system opieki nad pacjentem żyjącym z HIV – wykształcony został model funkcjonowania doradcy ds. HIV.Osoby o niekoniecznie medycznym wykształceniu, ale o gruntownym przeszkoleniu i przygotowaniu zawodowym do prowadzenia poradnictwa okołotestowego i doradztwa w zakresie STI. Doradcy ds. HIV/AIDS skupieni są w sieci ogólnopolskich Punktów Konsultacyjno – Diagnostycznych, funkcjonujących w ramach Krajowego Programu Zapobiegania Zakażeniom HIV i Zwalczania AIDS, prowadzonego przez Krajowe Centrum ds. AIDS (agenda Ministra Zdrowia).
Rolą profesjonalistów medycznych, w tym lekarzy, pielęgniarek / pielęgniarzy, doradców w opiece nad pacjentem zakażonym HIV, są zarówno działania związane z poprawą ogólnej świadomości związanej z możliwymi drogami przenoszenia zakażenia, przeprowadzeniem samego poradnictwa okołotestowego. Jak się okazuje to własnie wyjaśnienie pacjentowi wazności testu diagnostycznego, interpretacji wyników, jak również w dalszej kolejności opracowanie odpowiedniego procesu dalszego leczenia i poradnictwa, stają się gwarancją akceptacji ewentualnego zakażenia.
Epidemiologia zakażeń HIV
W 2021 r. na całym świecie codziennie wykrywano prawie 300 nowych przypadków zakażenia wirusem HIV, w tym 45 dziennie w krajach UE/EOG. To daje 106 508 nowo wykrytych zakażeń HIV w regionie Europy i Azji Środkowej (Europejski Region WHO), w tym 16 624 z krajów UE/EOG (5). W analizach statystycznych dostrzeżono, że nastąpił jednak gwałtowny spadek liczby zgłoszonych przypadków nowych zakażeń w 2020 r. – pierwszym roku pandemii COVID-19 – a nowe rozpoznania wirusa HIV zgłoszone w Europejskim Regionie WHO w 2021 r. pozostały o prawie 25 proc. niższe niż przed pandemią. Świadczy to o wstrzymaniu testowania w Europie, pomimo tego że istnieją dane dowodzące że w niektórych krajach liczba kontaktów seksualnych w trakcie pandemii znacznie wzrosła (6).
Gdy w Europie przywrócono po okresie lockdownu wykonywanie testów, dostrzeżono pewną tendencję – nieco ponad połowa osób nowo zdiagnozowanych w 2021 r. miała w momencie diagnozy liczbę komórek CD4 poniżej 350 na mm3, co wskazuje, że najprawdopodobniej żyli z niezdiagnozowanym wirusem HIV przez okres nawet 8 lub 10 lat. Spośród nich, nieco ponad jedna trzecia miała bardziej zaawansowaną infekcję HIV z liczbą komórek CD4 mniejszą niż 200/mm3 (podstawa do rozpoznania zachorowania na AIDS).
Analizując statystyki epidemiologiczne można dostrzec zależność – od roku 2016 do 2019 (dane z roku 2020 traktowane są jako niedostatecznie odpowiadające rzeczywistości z powodu wstrzymania wykonywania testów na czas pandemii COVID-19) w Europie dominującą grupą osób, u których zakażenie wykrywano najczęściej byli mężczyźni (65%), jednak na uwagę zasługuje spostrzeżenie, że ponad powoła osób, u których diagnozowano zakażenie, deklarowała utrzymywanie kontaktów heteroseksualnych (2).
Polskie statystyki wskazują na znaczne różnice w wykrywalności zakażeń HIV w zależności od województw, na co prawdopodobnie największy wpływ ma rozmieszczenie darmowych Punktów Konsultacyjno – Diagnostycznych (im więcej punktów, tym większa wykrywalność), a także działania na rzecz lokalnej społeczności dotyczące poprawy świadomości związanej ze zdrowiem seksualnym.
Z analizy tych danych wynika jasna potrzeba prowadzenia szerokiej aktywności profilaktycznej, w tym poprawa świadomości społeczeństwa na temat metod zapobiegania HIV i innych infekcji przenoszonych drogą płciową, jak również regularnego testowania w kierunku tych infekcji.
Punkty Konsultacyjno – Diagnostyczne
W ramach realizacji Krajowego Programu Zapobiegania Zakażeniom HIV i Zwalczania AIDS w całym kraju funkcjonują Punkty Konsultacyjno – Diagnostyczne (PKD), w których można wykonać test darmowo, anonimowo i dobrowolnie. Koszty funkcjonowania Punktów ponosi Krajowe Centrum ds. AIDS, na podstawie umowy zawartej przez organizację prowadzącą PKD (organizacja pozarządowa – fundacja lub stowarzyszenie – lub podmiot wykonujący działalność leczniczą) z Krajowym Centrum. Ze względu na obowiązek zachowania anonimowości klientów, poradnictwo okołotestowe nie może obejmować: prowadzenia dokumentacji medycznej, wystawiania recept, leczenia oraz stosowania produktów leczniczych, a więc nie stanowi części publicznego systemu ochrony zdrowia, będąc jednak ciągle ważnym elementem systemu zdrowia publicznego.
Świadczenia udzielanie w PKD mogą być tylko przez osoby posiadające uprawnienia do poradnictwa okołotestowego – doradców ds. HIV/AIDS (kompetencje lekarza, pielęgniarki/pielęgniarza lub innego profesjonalisty medycznego mogą być tu dodatkowe, ale nie są wystarczające – lekarze pracujący jako doradcy muszą mieć dodatkowe certyfikacje).
Obecnie w Polsce funkcjonuje sieć 28 PKD, w których każda osoba przebywająca w Polsce, bez względu na narodowość, miejsce zamieszkania czy status ubezpieczeniowy, może skorzystać z testowania i otrzymać profesjonalną poradę dotyczącą zdrowia seksualnego.
Zakończenie
Profilaktyka pierwotna w zdrowiu publicznym opiera się na działaniach, które podejmowane są wobec populacji zdrowej, na rzecz ograniczenia wystąpienia zagrożenia zdrowotnego (7). W przypadku profilaktyki zakażeń HIV i innych infekcji przenoszonych drogą płciową, kluczowe jest przede wszystkim zrozumienie na czym polega możliwość transmisji zakażenia, w jaki sposób niezdiagnozowany HIV wpływa na zdrowie i życie ludzi, a także jakie działania można podejmować w związku z ograniczaniem transmisji wirusa oraz leczeniem stwierdzonego zakażenia.
Życie seksualne jest immanentną częścią życia każdego dorosłego człowieka, ważne jest aby nie unikać działań profilaktycznych w tym obszarze, a także by w otwarty sposób mówić o istniejących zagrożeniach z tym związanych. Tym ważniejsze jest promowanie darmowego anonimowego i dobrowolnego testowania w Punktach Konsultacyjno – Diagnostycznych, korzystania ze wsparcia sieci doradców ds. HIV/AIDS, jak również otwartego i inkluzywnego podejścia do osób żyjących z HIV.
Adnotacja redakcji: W kontekście polskiego rynku, opieka nad osobami żyjącymi z HIV ma zasadnicze znaczenie dla kształtowania społeczeństwa bardziej świadomego i odpowiedzialnego zdrowotnie. Pomimo istnienia systemu PKD (Punktów Konsultacyjno – Diagnostycznych) w ramach Krajowego Programu zapobiegania zakażeniom HIV i zwalczania AIDS, które oferują wsparcie psychoterapeutyczne oraz diagnostykę, większość społeczeństwa nie zdaje sobie sprawy z istnienia tej sieci czy korzyści, jakie mogą przynieść dla osób dotkniętych tym wirusem.
Bibliografia
- Harmonogram Realizacji Krajowego Programu na lata 2022-2026 – Krajowe Centrum ds AIDS [cyt. 2.05.2023]. https://aids.gov.pl/krajowy_program/2022/
- HIV/AIDS surveillance in Europe 2022 (2021 data) [Internet]. 2022 lis [cytowane 2 maj 2023]. Dostępne na: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/hiv-aids-joint-report-surveillance-2021-data
- Barré-Sinoussi F, Chermann J, Rey F. Isolation of a T-lymphotropic retrovirus from a patient at risk for acquired immune deficiency syndrome (AIDS). Science. 1983;220(4599):868–71.
- Esber A, Jansen K, Dorsey-Spitz K, Robb M, Streeck H, Crowell T. Preparing for future European efficacy trials of interventions to prevent HIV and other sexually transmitted infections: Lessons on willingness to participate and barriers to participation from ten German clinics serving behaviorally vulnerable men who have sex with men. Vaccine. Volume 14,2023,100302, https://doi.org/10.1016/j.jvacx.2023.100302.
- Lewtak K, Gajewska M, Sugay L, Rutyna A. Profilaktyka chorób – definicja | Profibaza PZH [Internet]. [cyt. 28.04.2023]. https://profibaza.pzh.gov.pl/publikacje/swiadczenia-zdrowia-publicznego/05-profilaktyka-chor%C3%B3b-definicja
- Stephenson, R., Chavanduka, T.M.D., Rosso, M.T. et al. Sex in the Time of COVID-19: Results of an Online Survey of Gay, Bisexual and Other Men Who Have Sex with Men’s Experience of Sex and HIV Prevention During the US COVID-19 Epidemic. AIDS Behav 25, 40–48 (2021). https://doi.org/10.1007/s10461-020-03024-8
- Tran N, Nishi A, Young L, Endo A, Cumberland W, Young S. The role of perceived health in retention disparity: A HIV-testing-related behavioral intervention among African American and Latinx men who have sex with men in the United States. Preventive Med Reports. 2023;33. https://doi.org/10.1016/j.pmedr.2023.102195.
dr Piotr Karniej
