Autorka tekstu, który jest częścią Raportu Demograficznego pt.:”Zmiany Demograficzne w Europie„, Anna Čujová, jest ekonomistką. Studia licencjatskie ukończyła na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Tytuł magistra obroniła zaś na Uniwersytecie Rzymskim „La Sapienza“. Obecnie kontynuuje swą edukację w ramach projektu Erasmus+ w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Naukowo zajmuje się zagadnieniem pozycji kobiet na rynku pracy, bezrobo- ciem oraz socjologią pracy. Z pochodzenia jest Słowaczką, a w swoich bada- niach porusza tematy związane z kobietami, rodziną i osobami bezrobotnymi w Polsce, Słowacji i Czechach.

Romowie i ich tożsamość

Obywatele Słowacji są pod względem przynależności etnicznej i narodowej bardzo zróżnicowani – poza Słowakami żyją na jej terenie również Węgrzy, Rusini, Ukraińcy, Czesi, Niemcy, Polacy, Rosjanie,Wietnamczycy oraz Romowie (ŠÚSR, 2021). Liczba Romów wynikająca ze spisu ludności jest niedoszacowana. Przykładem tego są wieloletnie cykliczne badania prowadzone na populacji Romów (Jurásková et al., 2004; Mušinka et al., 2014; Ravasz et al., 2020). Badania te miały na celu oszacować rzeczywistą liczbę Romów na terenie Słowacji. W spisie ludności na pytanie o narodowość tylko 1,23% obywateli zadeklarowało, że są Romami (ŠÚSR, 2021). Jednak z badań historycznych wynika, że Romem jest co dziesiąty obywatel Słowacji (Ravasz et al., 2020; Šprocha, 2011).

Warto tutaj przytoczyć koncepcję samoidentyfikacji. Zgodnie z jej założeniami Rom to osoba, która swobodnie deklaruje przynależność do mniejszości romskiej i czuje się Romem przy różnych okazjach. Spis ludności przeprowadzony w roku 2021 umożliwiał dobrowolną deklarację przynależności do narodowości romskiej, jednak należy zauważyć, że znaczna część populacji Romów nie skorzystała z tej możliwości. Może to wynikać z lęku przed konsekwencjami takiej deklaracji, na przykład z obawy przed niewłaściwym wykorzystaniem danych. Inna grupa Romów – czująca się zintegrowaną z resztą społeczeństwa – według badań kieruje się innymi motywacjami. Za brakiem deklaracji przynależności do narodowości romskiej może stać niechęć do bycia utożsamianym z tą grupą społeczną, uznając jej pozycję za niekorzystną na innych grup. Ponadto za kolejny powód uważa się także niezrozumienie znaczenia słowa „narodowość”, brak chęci zaznaczenia narodowości romskiej jako tej, z którą się osoba identyfikuje, oraz ewentualna trudna decyzja spowodowana przynależnością do kilku narodowości, np. słowackiej, węgierskiej i rusińskiej itp. (Šprocha, 2011).

Badania nad rzeczywistą liczbą Romów, którzy zamieszkują na terenie Słowacji, odbywała się poza oficjalnym spisem ludności – w badaniach opisanych w Atlasie wspólnot romskich. Raport ten jest najbardziej szczegółową publikacją statystyczną, aktualizowaną o najnowsze dane w interwale pięciu lat. Badania przeprowadzono identyfikując obszary zamieszkiwane przez Romów, mierząc ich zaludnienie oraz oceniając warunki życia i poziom integracji z innymi grupami. Wyniki dowiodły także ciągłego wzrostu populacji Romów oraz niestabilności warunków ich życia (Jurásková et al., 2004; Mušinka et al., 2014; Ravasz et al., 2020).

Romowie i wykluczenie społeczne

Romowie w Słowacji są grupą wykluczona społecznie – znajdują się w izolacji społecznej i kulturowej. Pojęcie wykluczenia społecznego jest pojęciem szerszym niż ubóstwo. Jest to wykluczenie nie tylko na rynku pracy, ale też w innych obszarach życia społecznego, takich jak: mieszkalnictwo, edukacja, opieka zdrowotna czy integracja z lokalnymi społecznościami. Złożoność tego zjawiska sprowadza się do wykluczenia ekonomicznego, społecznego, politycznego, kulturowego, symbolicznego, przestrzennego, wykluczenia w mobilności w przestrzeni czy hierarchii pozycji społecznych oraz wykluczenia w szeroko rozumianym bezpieczeństwie (Mareš, 2000; Mareš & Sirovátka, 2008; Sirovátka, 2004; Šprocha, 2011).

Wykluczenie społeczne rozumiane jest jako proces, który zwykle prowadzi do deprywacji w kilku obszarach życia, które wzajemnie na siebie oddziałują. Kiedy dochodzi do kumulacji problemów i wzajemnego ich oddziaływania oraz wpływu na różne obszary życia jednostki, dochodzi do zjawiska polegającego na tym, że osoby wykluczane na rynku pracy są również wykluczane z innych obszarów życia społecznego. Wykluczenie z otrzymywania tzw. „dobrych dochodów” prowadzi do długotrwałego obniżenia statusu społeczno-ekonomicznego i często do uzależnienia swojego przetrwania od transferów socjalnych. Równocześnie, osoby wykluczone ze społeczeństwa większościowego, stają się bezsilne wobec otoczenia i nie potrafią same poradzić sobie z tą sytuacją (Jurásková et al., 2004; Radičová, 2001; Šprocha, 2011).

Wykluczenie społeczne Romów uwidacznia się głównie poprzez nieustającą stereotypizację oraz pogłębiającą się stygmatyzację. Dotyczy to stereotypów opisujących Romów jako osoby leniwe i niewychowane (Dráľ, 2009; Podolinská & Hrustič, 2010). Znacznej części populacji Romów przypisywane jest częste uczestniczenie w zjawiskach socjopatologicznych oraz cechowanie się złym stanem zdrowia (Liba, 2018). Romom przypisuje się takie negatywne cechy jak niska higiena, wysoki poziom przestępczości, brak etyki pracy i dyscypliny (Šramová, 2011). Część społeczeństwa uważa, że wyższy niż przeciętny wskaźnik dzietności w rodzinach romskich spowodowany jest motywacją rodziców do otrzymywania transferów społecznych, odraczających przymus podjęcia pracy jako źródła zarobku (Dráľ, 2009). 

Słowackie społeczeństwo jest tematem Romów pobudzane głównie przez polityków i media. Zwroty takie jak „kwestia romska” lub „problem romski” kojarzą się z przymiotnikami: „nierozwiązywalny”, „palący”, „długoterminowy” czy „katastrofalny”. Pojęcia te są intensywnie uzupełniane i często rozpowszechniane poprzez negatywne obrazy medialne. Większość mieszkańców Słowacji tworzy swoje uogólnione wyobrażenie o Romach jedynie w oparciu o negatywne obrazy. W związku z tym myśli o Romach w kategoriach mocno zakorzenionych i szeroko rozpowszechnionych stereotypów, które przenikają wszystkie warstwy społeczne i dotyczą wszystkich aspektów życia (Benč et al., 2013). Są to określenia powodujące pogłębianie się stereotypizacji, w wyniku której obywatel romski jest odrzucany ze względu na swoje pochodzenie etniczne. Romowie stają się „kozłem ofiarnym” większościowej grupy społeczeństwa – która szczególnie w czasach kryzysu gospodarczo-politycznego i jego skutków w postaci zmian polityki społecznej w zakresie finansowym – często błędnie przypisuje tę grupę mniejszościową jako odpowiedzialną za pogarszający się poziom życia (Šramová, 2011).

Na podstawie przytoczonych informacji można stwierdzić, że pozycja Romów w Słowacji nie jest równa pozycji reszty społeczeństwa. Jawi się to jako jeden z największych problemów społecznych nie tylko ze względu na pogłębiającą się marginalizację Romów, lecz także ze względu na ich rosnący udział w liczebności populacji.

Romowie i przyszłość rynku pracy

Problem starzenia się społeczeństwa jest tematem o znaczącym priorytecie w dyskursie publicznym, stanowiąc jedną z kluczowych kwestii rozwoju społecznego w Słowacji (Rada, 2013). Starzenie się społeczeństwa, spadek dzietności oraz inne trendy demograficzne przewidywane są jako czynniki mogące istotnie wpłynąć na sytuację na rynku pracy, a tym samym na sytuację gospodarczą kraju (Škrovánková, 2017). Analizy przyszłego rynku pracy na Słowacji prognozują potencjalny deficyt miejsc pracy. W przypadku takiego scenariusza konieczne będzie opracowanie strategii radzenia sobie z tym wyzwaniem. Możliwe kierunki działań obejmują rozważenie podniesienia wieku emerytalnego, zwiększenie liczby przyjmowanych  migrantów, dostosowanie czasu pracy do preferencji osób w wieku poprodukcyjnym lub wykorzystanie potencjału zawodowego społeczności romskiej w średniej i długiej perspektywie czasowej.

Aby utrzymać relatywnie szybki wzrost gospodarczy, Słowacja będzie musiała podjąć nowe działania na rynku pracy. Prognozy wskazują, że w kolejnych latach słowacki rynek będzie musiał zapełnić około trzech procent obecnych miejsc pracy. Oznacza to ponad 70 tysięcy nowych pracowników, co przewyższa przewidywany na ten okres napływ absolwentów ze szkół i uniwersytetów. Różnica ta będzie musiała zostać zapełniona w inny sposób. W perspektywie 10 lat będzie to możliwe tylko z grona osób bezrobotnych albo poprzez migrację zarobkową obcokrajowców (Radvanský et al., 2017). Jednak imigranci wciąż napotykają różnorodne bariery, które utrudniają im zarówno przybycie, jak i integrację z rynkiem pracy czy społeczeństwem. Ponadto Słowacja nie jest atrakcyjnym miejscem pod względem możliwości zatrudnienia. Dodatkowo zmaga się obecnie z problemem emigracji, zwłaszcza przedstawicieli młodego pokolenia, co jeszcze bardziej przyczynia się do procesu starzenia się populacji (Hricová & Madzinová, 2022). Jednym z proponowanych rozwiązań będzie zaangażowanie do pracy osób biernych zawodowo, w tym również romskich obywateli (Šaling, 2016).

Fot. Unsplash