Od tysięcy lat mieszkańcy południowej półkuli spoglądali na dwie tajemnicze poświaty na nocnym niebie. Te kosmiczne obiekty, które dziś znamy jako Obłoki Magellana, przez wieki rozpalały wyobraźnię i kształtowały mitologie lokalnych kultur. Jednak dla Europejczyków pozostawały one nieznane aż do czasów wielkich odkryć geograficznych, kiedy to portugalscy żeglarze przywieźli pierwsze relacje o tych niezwykłych „chmurach” na południowym niebie. Swoją obecną nazwę zawdzięczają Ferdynandowi Magellanowi, choć sam wielki żeglarz był jednym z wielu europejskich odkrywców, którzy je dostrzegli.
Dziś wiemy, że te jasne plamy na południowym niebie to nie fragmenty Drogi Mlecznej, a dwie samodzielne galaktyki karłowate – nasi najbliżsi galaktyczni sąsiedzi. Większy z nich, Wielki Obłok Magellana, rozciąga się między gwiazdozbiorami Góry Stołowej i Złotej Ryby. Jego mniejszy towarzysz znajduje się w gwiazdozbiorze Tukana. Naukowcy odkryli, że oba obiekty łączy spektakularny most z gazu międzygwiazdowego, znany jako Strumień Magellaniczny. Najnowsze badania potwierdzają, że obie galaktyki krążą wokół naszej Drogi Mlecznej, związane z nią niewidzialnymi siłami grawitacji.
I to właśnie w tych kosmicznych sąsiadach międzynarodowy zespół astronomów, kierowany przez naukowców z Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego, dokonał przełomowego odkrycia. Po ponad 20 latach systematycznych obserwacji w ramach projektu OGLE, badacze zidentyfikowali zupełnie nową klasę obiektów astronomicznych emitujących promieniowanie rentgenowskie.
Choć promieniowanie rentgenowskie kojarzy nam się głównie z medyczną diagnostyką, kosmos również potrafi być źródłem promieni X. Jak wyjaśnia dr Przemysław Mróz, autor publikacji w prestiżowym „Astrophysical Journal Letters”, promieniowanie to może pochodzić od bardzo gorących obiektów, takich jak gaz opadający na białego karła, gwiazdę neutronową czy czarną dziurę, lub powstawać wskutek przyspieszonego ruchu naładowanych cząstek [1].
Mróz P., Król K., Szegedi H., Charles P., Page K. L., Udalski A., Buckley D. A. H., Dewangan G., Meintjes P., Szymański M. K. Millinovae: A New Class of Transient Supersoft X-Ray Sources without a Classical Nova Eruption, The Astrophysical Journal Letters, Vol. 977, No. 2, 2024, L37. DOI: 10.3847/2041-8213/ad969b
W Obłokach Magellana zespół odkrył 29 niezwykłych obiektów, które podczas długotrwałych rozbłysków potrafią zwiększyć swoją jasność nawet dwudziestokrotnie. Szczególnie interesujący okazał się obiekt OGLE-mNOVA-11, który rozbłysnął w listopadzie 2023 roku. Obserwacje przy pomocy Wielkiego Teleskopu Południowoafrykańskiego (SALT) ujawniły obecność częściowo zjonizowanych atomów helu, węgla i azotu, co świadczyło o ekstremalnie wysokiej temperaturze. Dalsze badania teleskopem rentgenowskim Swift potwierdziły, że temperatura obiektu osiąga zawrotne 600 tysięcy stopni Celsjusza, a jego moc promieniowania rentgenowskiego jest ponad stokrotnie większa niż całkowita moc promieniowania Słońca.
Te fascynujące obiekty, nazwane „milinowymi” (gdyż są około tysiąc razy słabsze niż klasyczne nowe), okazały się być układami podwójnymi składającymi się z białego karła i podolbrzyma – gwiazdy, której zapasy paliwa termojądrowego się wyczerpały. Gwiazdy te znajdują się tak blisko siebie, że materia z podolbrzyma przepływa na powierzchnię białego karła.
Naukowcy proponują dwa możliwe wyjaśnienia obserwowanego promieniowania rentgenowskiego [1]: może ono powstawać bezpośrednio podczas opadania materii na powierzchnię białego karła lub w wyniku termojądrowego wybuchu nagromadzonej warstwy wodoru. Jeśli prawdziwa okaże się druga hipoteza, milinowe mogą być kluczem do zrozumienia pochodzenia supernowych typu Ia – kosmicznych „świec standardowych”, które pozwoliły astronomom odkryć przyspieszającą ekspansję Wszechświata, za co w 2011 roku przyznano Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki.
Bibliografia:[1] Nowe źródła promieniowania rentgenowskiego, Uniwersytet Warszawski https://www.uw.edu.pl/nowe-zrodla-promieniowania-rentgenowskiego/
Fot. Unsplash
