Kapitał społeczny jest pojęciem odmienianym dziś przez wszystkie przypadki przez naukowców, badaczy, socjologów, polityków i inne osoby, które wypowiadają się na temat zagadnień społecznych. Trudno jest to określenie zdefiniować, ale mimo tego nieustannie podejmowane są tego próby. Jednym z kluczowych elementów kapitału społecznego, na który zwracają uwagę badacze, są organizacje pozarządowe. Pełnią one ważną funkcję w jego budowie i funkcjonowaniu, warto więc przyjrzeć się tej zależności.

Pojęcie kapitału społecznego

Nie istnieje jedna, przyjęta przez wszystkich definicja pojęcia kapitał społeczny – wielu badaczy podjęło jednak próbę stworzenia takowej poprzez opisanie, co można rozumieć pod tym zwrotem. Za jedną z autorek tego pojęcia uznaje się Lydę J. Hanifan, która w 1916 roku opisywała społeczną wartość edukacji w kontekście funkcjonowania wiejskich ośrodków edukacyjnych i która twierdziła, że to właśnie sąsiedzką współpracę można nazwać kapitałem społecznym. W literaturze kluczowym dla pojawienia się tego pojęcia okresem była druga połowa XX wieku i badania socjologiczne dot. życia miast. Nazwiskami, które należy wymienić przy omawianiu rozwoju pojęcia są wybitni badacze, tacy jak Pierre Bourdieu, Robert Putnam, czy Francis Fukuyama. Przywołując niektóre z definicji, przykładowo P. Bourdieu twierdził, iż kapitał to suma zasobów aktualnych i potencjalnych, które należą się jednostce lub grupie z tytułu posiadania (…) sieci relacji, R. Putnam z kolei zauważał, że na kapitał ten składają się normy i zaufanie, które umożliwiają zwiększanie efektywności zbiorowej działalności i osiąganie wyznaczonych celów. Widać więc, że mimo różnic w sposobie definiowania kapitału, każdy z badaczy dostrzega jego wspólne, kluczowe elementy – konieczność istnienia w społeczeństwie wzajemnego zaufania i współpracy w osiąganiu celów.

Kapitał społeczny zdefiniować można pokrótce jako wspólna wiedza, dorobek wypracowany w społeczeństwie przez ludzi tworzących określone grupy – organizacje, stowarzyszenia, fundacje, związki wyznaniowe i zawodowe, nieformalne zrzeszenia znajomych itd. Z rozwiązań wykreowanych przez określone grupy czerpią m.in. politycy, tworzący ustrój i prawo, prawnicy posługujący się określoną argumentacją czy badacze opisujący różne zjawiska socjologiczne. Zgodnie z twierdzeniami słynnego amerykańskiego politologa Francisa Fukuyamy, poziom zaufania między obywatelami wprost warunkuje postęp gospodarczy i społeczny oraz konkurencyjność państw, co pozwala stwierdzić, że na tym, co kryje się pod pojęciem kapitału, zbudowane jest zarówno społeczeństwo, jak i państwo.  Fukuyama twierdzi, że kapitałem społecznym jest specyfika religijno-narodowa określonej nacji. Twierdzi on również, że kapitał ten jest fundamentem demokracji. 

Robert Putnam wyróżnił typy kapitału społecznego, którymi są:

–       kapitał wiążący – dotyczy najsilniejszych więzi społecznych obserwowalnych np. w rodzinie,

–       kapitał pomostowy – pojawia się przy wytworzonych społecznie, słabszych i incydentalnych więziach – dotyczy np. relacji koleżeńskich i biznesowych, branżowych,

–       kapitał podległościowy – obserwuje się go w relacjach pionowych między ludźmi w strukturze np. pracowniczej. 

Rola organizacji pozarządowych w kształtowaniu kapitału społecznego

W tworzeniu tego, co nazywamy kapitałem społecznym, aktywny udział biorą organizacje pozarządowe. Obecność i rola tzw. trzeciego sektora w budowaniu kapitału społecznego rośnie z każdym rokiem, a badacze coraz częściej zwracają uwagę na wzrost jego znaczenia w zakresie funkcjonowania państwa i tego, jak wygląda społeczeństwo w Polsce i na świecie. Know-how wypracowany przez NGOsy “łata dziurę” między obywatelami a strukturą rządu centralnego. Organizacje pozarządowe spełniają często funkcje, których z powodów np. finansowych lub strategicznych nie wypełnia rząd lub samorząd, a które wymagają udziału większej grupy ludzi i środków, niemożliwych do zapewnienia przez pojedyncze osoby. Z tego wynika właśnie potrzeba istnienia takiej formy współpracy oddolnej, jaką są NGOsy – działające pod postacią fundacji, stowarzyszeń, związków i innych typów zrzeszeń/organizacji.

Organizacje pozarządowe działają w różnych dziedzinach życia społecznego – edukacji, ochronie zdrowia, bezpieczeństwie czy gospodarce – i właśnie w tych sektorach zastępują władze centralne lub lokalne. Przykładowo, Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy dzięki regularnym zbiórkom środków finansuje sprzęt medyczny dla szpitali i innych placówek oraz podmiotów działających w ochronie zdrowia, czym odciąża część budżetu państwa przeznaczoną na ochronę zdrowia. Na polu edukacyjnym dobrym przykładem jest np. powołany w 2007 roku przez Fundację “Sto Pociech” projekt Wzmocnienia Partnerstwa na rzecz Rozwoju i Edukacji Małych Dzieci, oparty na współpracy w dziedzinach związanych z poprawą sytuacji edukacyjnej, społecznej, rozwojowej małych dzieci i ich rodzin z gmin różnej wielkości. Jest on współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (Program Operacyjny Kapitał Ludzki – Narodowa Strategia Spójności). Innym przykładem działalności NGOsów, polegającej na współpracy z sektorem biznesu, opierającej się na wzajemnej wymianie wiedzy, umiejętności i doświadczenia może być współpraca Zakładu Aktywności Zawodowej w Pile z Kompanią Piwowarską – Zakład zajął się szyciem toreb ekologicznych, powstających z używanych przez działalności Kompanii banerów. Wszystkie te formy i przykłady działalności organizacji pozarządowych ukazują, jak bardzo kluczowym składnikiem kapitału społecznego one pozostają. W każdym z wymienionych sektorów NGOsy przykładają się w znaczny sposób do budowania zaufania społecznego i zacieśniania współpracy wewnątrz grup społecznych.

Badając liczbę organizacji pozarządowych można stwierdzić, że ta forma działalności społecznej rozwija się i funkcjonuje coraz prężniej. W przypadku Polski – według danych GUS w 2012 r. – w tzw. trzecim sektorze działało 83,5 tys. organizacji – 69,6 tys. stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych, 8,5 tys. fundacji, 3,6 tys. organizacji samorządu gospodarczego, zawodowego i pracodawców oraz 1,8 tys. podmiotów wyznaniowych prowadzących działalność społeczną. W ciągu ostatnich 15 lat objęta badaniami część sektora NGOsów intensywnie się rozwijała i powiększała – między 1997 a 2012 rokiem liczba takich organizacji zwiększyła się trzykrotnie.

Warto również zwrócić uwagę na wpływ organizacji pozarządowych na strukturę zatrudnienia – organizacje pozarządowe często same są pracodawcami. Przykładowo, w krajach beneluksu (Belgia, czy Holandia) osoby pracujące w NGOsach stanowią ok. 10-14% wszystkich zatrudnionych. W Polsce wskaźnik ten jest znacznie mniejszy – wg badań Stowarzyszenia Klon/Jawor 20% polskich organizacji pozarządowych zatrudnia pracowników na podstawie umowy o pracę, natomiast 45% organizacji w ogóle nie zatrudnia pracowników. 

Rozwój trzeciego sektora jest mocno związany z przemianami społecznymi, jakie zachodzą w świecie, głównie ze zwiększeniem świadomości społecznej obywateli, którzy dzięki powszechnemu i dostępnemu już prawie w każdym miejscu Internetowi, mają także coraz szerszy dostęp do informacji. Dzięki mediom społecznościowym bardzo szybko można uzyskać wiedzę o tym, jak funkcjonują instytucje państwowe i społeczne, czego brakuje szpitalom czy placówkom edukacyjnym, w którym miejscu i sektorze potrzebna jest pomoc społeczna. Na rozwój NGOsów pozytywnie wpływa również finansowanie zapewnione przez Unię Europejską, która wspiera (także w formie materialnej) takie formy działalności. Władze państw, nie tylko w Polsce, również dostrzegają istotną rolę tych organizacji i są coraz bardziej chętne do wysłuchania głosu ich przedstawicieli przy tworzeniu nowych regulacji i proponowaniu ważnych dla nich rozwiązań.

Bibliografia:

1. Pawłowska Elżbieta – Organizacje pozarządowe a kapitał społeczny – Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej – Seria Organizacja i Zarządzanie – Z. 77 – Nr. kol. 1927 – 2015 r.
2. Czachor Rafał – Organizacje pozarządowe a kapitał społeczny w Polsce
3. Artykuł Po co są organizacje pozarządowe (NGO)? – https://fakty.ngo.pl/faq/po-co-sa-organizacje-pozarzadowe-ngo (dostęp 31.10.2022 r.)
4. Artykuł o kapitale społecznym w serwisie Encyklopedia Zarządzania autorstwa Macieja Kubita  – https://mfiles.pl/pl/index.php/Kapita%C5%82_spo%C5%82eczny (dostęp 31.10.2022 r.)