Artykuł opracowany został przez Koło Naukowe Stosunków Międzynarodowych, działające przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
W okresie od 1991 roku do 24 lutego 2022 roku stosunki polityczne między Polską a Ukrainą charakteryzowały się zarówno okresami zbliżenia, jak i napięć. Obie strony podejmowały wysiłki w celu budowy dialogu i współpracy, jednak zdarzały się również spory i konflikty, zwłaszcza w kwestiach historycznych i terytorialnych. Mimo tych trudności oba państwa kontynuowały starania o rozwój współpracy gospodarczej, kulturalnej, politycznej i wojskowej, dążąc do budowy stabilnej i partnerskiej relacji.
W ciągu prawie 22 lat Polska i Ukraina realizowały liczne inicjatywy mające na celu zbliżenie dwustronnej współpracy, w tym podpisanie umów o współpracy gospodarczej oraz porozumień dotyczących bezpieczeństwa i wspólnych projektów infrastrukturalnych. Pomimo istniejących różnic i konfliktów zarówno Polska, jak i Ukraina systematycznie kładły nacisk na rozwijanie współpracy opartej na partnerstwie, co było widoczne w regularnych spotkaniach na najwyższym szczeblu oraz aktywnym wymianie kulturalnej i naukowej między obywatelami obu państw. Niemniej jednak, wyzwania takie jak konflikty wewnętrzne na Ukrainie czy zmieniająca się sytuacja geopolityczna w regionie czasami prowadziły do napięć między Polską a Ukrainą.
Początki stosunków politycznych między Polską a Ukrainą
Znany jest fakt, że 24 sierpnia 1991 roku Ukraina odzyskała niepodległość. Wydarzenie to uważa się za jedno z najbardziej znaczących w historii kraju. Relacje polityczne między Polską a Ukrainą od momentu odzyskania niepodległości przez Ukrainę i do 24 lutego 2022 roku były okresem dynamicznych zmian oraz dążeń do zbliżenia, oraz współpracy. Po uzyskaniu niepodległości Ukraina skierowała swoje spojrzenie na kraje zachodnie, w tym na Polskę, w poszukiwaniu nowych partnerów i wsparcia. Wiadomo, że Polska była jednym z pierwszych krajów, które uznały niepodległość Ukrainy [1].
Warto nadmienić, że Polska, mając wspólne doświadczenia historyczne i geopolityczne z Ukrainą, okazała gotowość do wspierania Ukrainy na jej drodze do niepodległości i rozwoju demokratycznego państwa. Współpraca między Polską a Ukrainą skupiała się przede wszystkim na budowaniu relacji opartych na zasadach dobrego sąsiedztwa, wzajemnego szacunku oraz wspólnych interesach gospodarczych, politycznych i kulturalnych. Obie strony podejmowały wysiłki w celu podpisywania umów bilateralnych, rozwijania kontaktów dyplomatycznych oraz wspierania inicjatyw integracyjnych, takich jak Partnerstwo Wschodnie czy Trójkąt Lubelski.
Za początek politycznych stosunków polsko-ukraińskich uważano podpisanie Traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy w 1992 roku. Nieco później w 1994 roku podpisano deklarację o zasadach wzajemnych stosunków, która podkreślała strategiczne znaczenie państw dla siebie nawzajem. W maju 1997 roku, przywódcy Polski i Ukrainy złożyli swoje podpisy pod dokumentem znanym jako „Wspólne oświadczenie o zgodzie i pojednaniu”. W tym ważnym dokumencie upamiętniono ofiary historycznych konfliktów między Polską a Ukrainą, wyrażając
równocześnie wolę budowy lepszych stosunków i zbliżenia między oboma narodami. Ogólnie rzecz biorąc w latach 90. XX wieku uwaga w stosunkach dwustronnych koncentrowała się głównie na kwestiach gospodarczych, handlowych i historycznych, ale wyżej wymienione aspekty nie mogły istnieć bez przede wszystkim współpracy na poziomie politycznym. Należy podkreślić, że obu krajom udało się osiągnąć pojednanie oparte na formule „pamiętaj o przeszłości, ale myśl o przyszłości”. Ze względu na fakt, że zarówno Warszawa, jak i Kijów koncentrowały się na kwestiach niezwiązanych z historią, przez pewien czas wydawało się nawet, że takie podejście będzie miało przyszłość, co sprawdziło się w kolejnych latach. Warto przyznać, że Ukraina najpierw była zaangażowana w reformy i budowanie niepodległego państwa, podczas gdy Polska przygotowywała swój program przystąpienia do NATO i UE już dążyła do kierunku polityki zachodniej [2].
Nie sposób pominąć faktu, że mimo pewnych okresów napięć i różnic w podejściach politycznych istniejących dotychczas, stosunki między Polską a Ukrainą pozostają istotnym elementem polityki zagranicznej obu państw, zorientowanym na budowanie stabilności, bezpieczeństwa i dobrobytu w regionie Europy Środkowo-Wschodniej.
Czynnikami powodującymi taką zmianę mogły być następujące: chęć Polski do sprawdzenia Ukrainy jako państwa już niepodległego oraz dążenie do zacieśnienia współpracy gospodarczej i politycznej w kontekście integracji z Unią Europejską, oraz NATO. Oprócz tego zmiany w politycznej sytuacji międzynarodowej, w tym rosnące napięcia w stosunkach z Rosją i destabilizacja na wschodnich obszarach Ukrainy, wpłynęły na kształtowanie się polskiej polityki wobec Ukrainy. Ponadto rozwój demokracji i praworządności na Ukrainie oraz jej dążenie do reform współgrało ze zmianami obserwowanymi u zachodniego sąsiada.
Nie sposób nie wspomnieć o tym, że znaczący wpływ mieli też zamieszkujący na stałe w Polsce Ukraińcy, którzy swoimi działaniami budzili sympatię do całego narodu. Zwłaszcza zostały podejmowane działania w obszarach związanych z prawami mniejszości ukraińskiej w Polsce oraz wsparciem dla Ukrainy w kontekście kryzysów politycznych, co odzwierciedlało się już w 2004 i 2014 roku podczas aneksji Krymu oraz wschodnich terenów Ukrainy i po wybuchu pełnoskalowej wojny 24 lutego 2022 roku.
Nie jest łatwo zatem znaleźć jednoznaczne wskaźniki, ale istnieje pewien aspekt, który może służyć jako miara stosunku Polaków do Ukraińców oraz postawy przywódców polskich wobec Ukrainy. W okresie do połowy lat 2000. obserwowano ogólne poparcie dla spraw ukraińskich oraz polityki ukraińskiej, co wiązało się z aspiracjami Ukrainy do integracji z Europą. Jednak w drugiej połowie dekady można zaobserwować pewne wycofywanie się oraz pojawienie się pretensji do Ukrainy, wynikających z różnic w postrzeganiu relacji ukraińsko-polskich oraz indywidualnych tożsamości narodowych. Ważną rolę odgrywała polityka zagraniczna Rosji, zwłaszcza sfery wpływów, w których znajdowała się w tamtym okresie Ukraina. Chociaż warto zaznaczyć, że możliwości odziaływania Rosji znacząco zostały ograniczone od początku pełnoskalowej wojny w 2022 roku.
Pomarańczowa Rewolucja w Ukrainie 2004-2005: wsparcie Polski czy pomoc EU?
W 2005 roku podczas Pomarańczowej Rewolucji w 2004 roku polityczne stosunki polsko-ukraińskie były kształtowane przez zarówno indywidualne wsparcie Polski, jak i wspólną wizję Unii Europejskiej (UE). Polska udzieliła znaczącego wsparcia dla aspiracji demokratycznych na Ukrainie, włączając się aktywnie w mediacje międzynarodowe w celu rozwiązania kryzysu politycznego, który miał miejsce od 22 listopada 2004 roku do 23 stycznia 2005 roku. Rewolucja ta doprowadziła do zwycięstwa Wiktora Juszczenki oraz spotkała się z aktywnym poparciem ze strony Polski, która widziała w niej szansę na demokratyczne przemiany na Ukrainie oraz zbliżenie tego państwa do Unii Europejskiej [3].
Jednakże głównym celem było wciągnięcie Ukrainy w struktury europejskie, zarówno polityczne, jak i gospodarcze. Wizja UE jako partnera i sojusznika dla Ukrainy była zbieżna z polskimi interesami strategicznymi, dlatego Polska wspierała przemiany demokratyczne i reformy na Ukrainie jako drogę do zbliżenia z UE. Ta synergia interesów sprawiła, że Polska odgrywała istotną rolę w promowaniu integracji europejskiej Ukrainy i popieraniu jej dążeń do demokratyzacji i modernizacji. W rezultacie polityczne stosunki polsko-ukraińskie podczas Pomarańczowej Rewolucji były jednocześnie wsparciem Polski oraz realizacją wspólnej wizji Unii Europejskiej [3].
Obecny w 2004 roku prezydent Polski Aleksander Kwaśniewski oraz prezydent Ukrainy Leonid Kuczma utrzymywali zarówno dobre stosunki osobiste, jak i na poziomie oficjalnym. Nie sposób nie wspomnieć, że wynikiem tej rewolucji stało się zbliżenie Ukrainy z Polską, która była prezentowana jako najważniejszy strategiczny sąsiad Ukrainy promujący tę ostatnią na arenie międzynarodowej. Wizerunek Polski w Ukrainie od 2004 roku był kreowany jako głównego adwokata ukraińskich interesów w UE. Współpraca polityczna odbywała się na najwyższym poziomie między państwami, co skutkowało podpisaniem większej ilości umów bilateralnych. Warto zaznaczyć, że poprzez aktywne angażowanie się w sprawy Ukrainy na arenie międzynarodowej, Polska potwierdzała swoje zaangażowanie w budowę stabilności i dobrobytu w regionie oraz promowanie wartości demokratycznych i praw człowieka.
Euromajdan 2014 rok: polepszenie stosunków polsko-ukraińskich
Podobnie jak w okresie Rewolucji Pomarańczowej, podczas wydarzeń na Majdanie w 2014 roku, Polska kontynuowała swoje zaangażowanie w dążeniu Ukrainy do demokracji i europejskich standardów, co było zbieżne z jej własnymi interesami politycznymi i strategicznymi. Jednocześnie, wspólna wizja Unii Europejskiej jako partnera dla Ukrainy stanowiła ważny element w polityce Polski wobec tego sąsiada na wschodzie.
Z dużą dozą prawdopodobieństwa można podkreślić, że od momentu uzyskania niepodległości przez Ukrainę po rozpadzie Związku Radzieckiego, Polska zawsze wspierała jej dążenia proeuropejskie. To samo dotyczyło Umowy Stowarzyszeniowej Ukrainy z UE, która została podpisana podczas szczytu Partnerstwa Wschodniego w Wilnie w listopadzie 2013 roku. W listopadzie 2012 roku prezes Rady Ministrów Donald Tusk, przy okazji zapowiedzi tego wydarzenia, wyraził zobowiązanie Polski do wspierania europejskiej ścieżki Ukrainy. Wówczas stanowisko władz Polski odzwierciedlało oczekiwania zarówno polityki państwa członkowskiego UE, jak i lidera partii rządzącej w Polsce [4].
To zaangażowanie było zgodne z interesami politycznymi i strategicznymi Polski, ponieważ stabilność i demokratyzacja Ukrainy uważano za kluczowe dla bezpieczeństwa i stabilności w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Wspólna wizja Unii Europejskiej jako partnera dla Ukrainy była istotnym elementem w polityce Polski wobec tego sąsiada na wschodzie, ponieważ integracja Ukrainy z UE przynosiła korzyści zarówno Ukrainie, jak i Polsce, w tym poprzez wzmacnianie współpracy gospodarczej, politycznej i bezpieczeństwa. Dlatego też Polska aktywnie popierała Ukrainę w dążeniu do demokracji, praworządności i europejskich standardów, w nadziei na budowę stabilnej i reprezentatywnej Ukrainy, która jest integralnym elementem stabilności regionu.
W 2013 roku 3 grudnia została wydana uchwała dotycząca sytuacji w Ukrainie, w której zaznaczono, iż władzy Polski są zaniepokojone zaostrzeniem sytuacji politycznej i społecznej w Ukrainie po jednostronnym zawieszeniu przez władze negocjacji umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską. Polska podkreśliła w tej uchwale potrzebę kontynuowania dialogu i dążeń Ukrainy do zbliżenia z UE, jako kluczowego elementu modernizacji i demokratyzacji kraju. Oznaczało to potwierdzenie polskiego zaangażowania we wspieranie europejskiej ścieżki Ukrainy oraz dążenia do umocnienia jej więzi z Zachodem [5].
Podczas Euromajdanu Polska podejmowała szereg konkretnych działań w celu wspierania aspiracji demokratycznych na Ukrainie oraz promowania stabilności i dialogu politycznego, w tym aktywnie angażowała się w mediacje międzynarodowe w celu rozwiązania kryzysu politycznego na Ukrainie. Wysłano do Kijowa wysokiej rangi dyplomatów w celu nawiązania kontaktów i negocjacji z kluczowymi graczami na scenie politycznej.
Oprócz tego warto podkreślić, że Polska udzielała wsparcia humanitarnego Ukrainie w okresie Euromajdanu poprzez różne działania. Pomoc ta miała na celu przede wszystkim wsparcie dla protestujących oraz osób poszkodowanych w wyniku starć z milicją. Konkretnie Polska dostarczała pomoc medyczną, żywność, odzież i inne niezbędne artykuły do obozów protestacyjnych. Poza tym polskie organizacje pozarządowe oraz wolontariusze angażowali się w działania na rzecz wsparcia manifestantów, udzielając pomocy na miejscu. Ta forma pomocy miała na celu nie tylko łagodzenie skutków starć i zapewnienie podstawowych potrzeb, ale jednocześnie również wyraz solidarności z protestującymi Ukraińcami oraz poparcie dla ich dążeń do demokratycznych przemian.
W ramach konkretnej pomocy humanitarnej dla Euromajdanu Polska dostarczała m.in. środki opatrunkowe, leki, sprzęt medyczny oraz żywność do miasteczka namiotowego. Wsparcie to miało na celu zapewnienie podstawowych środków opieki zdrowotnej dla rannych oraz zaspokojenie potrzeb żywnościowych uczestników protestów. Ponadto, polskie organizacje i wolontariusze zajmowali się dystrybucją tych środków oraz udzielaniem pomocy medycznej na miejscu, co stanowiło bezpośrednią i konkretną formę wsparcia dla protestujących.
Należy wspomnieć o tym, że jednym z kluczowych polityków, który reprezentował Polskę i uczestniczył w mediacjach oraz negocjacjach w Kijowie podczas tego czasu, był minister spraw zagranicznych Radosław Sikorski. Radosław Sikorski odgrywał aktywną rolę w dialogu politycznym oraz starał się znaleźć rozwiązanie kryzysu politycznego na Ukrainie poprzez negocjacje z kluczowymi graczami na scenie politycznej, w tym z przedstawicielami rządu oraz opozycji. Jego obecność była wyrazem zaangażowania Polski w dążenie do stabilności i demokratycznych przemian na Ukrainie oraz promowania dialogu i pojednania w trudnym czasie dla tego kraju [6].
Kryzys krymski, agresja Rosji w 2014 roku oraz reakcja rządu Polski
Kryzys krymski, wywołany agresją Rosji w 2014 roku, jest podejmowany jako punkt zwrotny w stosunkach międzynarodowych i architekturę bezpieczeństwa w Europie Wschodniej. Polska, będąc sąsiadem Ukrainy i mając bezpośredni interes w zachowaniu stabilności w regionie, była jednym z kluczowych graczy w reakcji na te wydarzenia. Rząd Polski natychmiast potępił aneksję Krymu przez Rosję jako naruszenie międzynarodowego prawa oraz nienaruszalności granic Ukrainy. Polska zaangażowała się w działania na rzecz wspierania Ukrainy w obliczu agresji rosyjskiej, poprzez podejmowanie różnorodnych środków politycznych, dyplomatycznych i gospodarczych. Jednak warto zaznaczyć, że stanowiska głównych polityków Polski w kwestii kryzysu krymskiego były zróżnicowane i należy je podzielić na dwie główne tendencje: zgodność z polityką europejską oraz priorytet bezpieczeństwa Polski.
3 marca 2014 roku odbyło się nadzwyczajne posiedzenie Rady Bezpieczeństwa Narodowego zwołane przez prezydenta Bronisława Komorowskiego, w którym uczestniczyli przywódcy wszystkich największych partii parlamentarnych. Główne wnioski z tego spotkania dotyczyły następujących aspektów: potwierdzenia roli Polski w potępieniu nielegalnych działań Rosji, uzyskania pełnych gwarancji bezpieczeństwa od Stanów Zjednoczonych i NATO, wniosku o zwołanie nadzwyczajnej Rady Północnoatlantyckiej oraz wskazania na potrzebę wprowadzenia realnych sankcji wobec Rosji przez UE. Warto dodać, że w trakcie kryzysu krymskiego, ugrupowania parlamentarne wykazały jednomyślność, przyjmując bez sprzeciwu Uchwałę Sejmu RP w sprawie solidarności z Ukrainą dnia 5 marca 2014 roku. W tym kluczowym dla sytuacji na Ukrainie momencie parlamentarzyści ponownie okazali wsparcie i solidarność wobec narodu ukraińskiego [7].Oprócz tego reakcja rządu Polski obejmowała aktywne wsparcie Ukrainy na arenie międzynarodowej, w tym w ramach Unii Europejskiej i NATO. Polska wspierała sankcje wobec Rosji, dążąc do izolacji międzynarodowej Rosji jako sankcji za naruszenie integralności terytorialnej Ukrainy. Sankcje te obejmowały różne obszary: gospodarkę, sektor bezpieczeństwa i obrony, politykę, sektor technologiczny itp. Niemniej jednak skuteczność tych sankcji była ograniczona ze względu na rozwinięte stosunki rosyjsko-chińskie oraz starania Rosji o nawiązanie współpracy z nowymi sojusznikami, w tym z Iranem i z Koreą Północną. Ponadto Polska udzielała wsparcia Ukrainie poprzez pomoc humanitarną, wsparcie dla reform gospodarczych i instytucjonalnych oraz dostarczanie wsparcia technicznego i szkoleniowego dla ukraińskich sił zbrojnych [8].
Podczas wdrażania sankcji bardzo istotne jest skuteczne egzekwowanie kar za ich nieprzestrzeganie, jednak równocześnie należy pamiętać o ochronie interesów państw trzecich, które mogą ponieść szkody w wyniku wprowadzenia środków restrykcyjnych. Wielu ekspertów uważa, że sankcje międzynarodowe często nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, a nawet mogą powodować szereg niepożądanych skutków, z których najważniejsze są społeczne. Dlatego też istotne jest podejmowanie środków ostrożności podczas ich wdrażania i regularna ocena ich skuteczności oraz ewentualne modyfikacje w celu minimalizacji negatywnych konsekwencji.
Należy zwrócić uwagę na bezpośrednie formy nacisku Rosji jako państwa o mocniejszej pozycji. Takie formy nacisku nie zawsze prowadzą do konstruktywnych zmian lub nie zawsze są w pełni zgodne z prawem międzynarodowym. W przypadku niektórych sankcji, państwa o większym wpływie mogą wykorzystywać swoją pozycję do narzucania warunków lub wymuszania określonych działań na państwach, w których zastosowano sankcje. Jest to zjawisko budzące kontrowersje i wymagające monitorowania w celu zapobiegania nadużyciom i zagwarantowania zgodności z zasadami prawa międzynarodowego.
W ten sposób reakcja rządu Polski na kryzys krymski w 2014 roku była stanowcza i solidarna z Ukrainą oraz z zasadami międzynarodowego prawa i suwerenności państw. Oprócz tego był to swego rodzaju wyraz determinacji Polski w działaniu na rzecz zachowania stabilności i bezpieczeństwa w regionie Europy Środkowo-Wschodniej [9].
Analiza wpływów politycznych stosunków polsko-ukraińskich na geopolitykę regionu oraz na relacje obu państw z innymi krajami i organizacjami międzynarodowymi
Istotnym jest geopolityczne znaczenie regionu, ponieważ Polska i Ukraina zajmują strategiczne położenie w Europie Środkowo-Wschodniej, co czyni ich relacje polityczne istotnym elementem kształtowania geopolitycznej sytuacji w całym regionie. Współpraca i stabilność między tymi dwoma państwami są kluczowe dla zachowania bezpieczeństwa i równowagi w regionie. Jednym z kluczowych obszarów współpracy jest bezpieczeństwo. Polska i Ukraina współpracują w ramach partnerstwa NATO, mającego na celu zwiększenie bezpieczeństwa w regionie. Wspólnie organizują także ćwiczenia wojskowe oraz prowadzą działania mające na celu wzmacnianie zdolności obronnych [10].
Stosunki polityczne są związane ze stosunkami gospodarczymi, dlatego warto podkreślić, że w zakresie gospodarczym oba kraje dążą do zacieśnienia współpracy handlowej oraz inwestycji. Wspólnie realizują projekty infrastrukturalne, co sprzyja integracji ekonomicznej regionu. W kwestiach politycznych Polska i Ukraina wzajemnie wspierają swoje aspiracje do demokracji, praworządności i integracji z Europą. Obydwa kraje również współpracują w ramach partnerstwa wschodniego Unii Europejskiej, dążąc do zacieśnienia więzi z UE oraz promowania stabilności i rozwoju w regionie [11].
Wpływ stosunków polsko-ukraińskich na relacje z sąsiadami zawiera różnorodne aspekty. Po pierwsze, silne i stabilne relacje między Polską a Ukrainą mogą sprzyjać poprawie stosunków z innymi sąsiadami, zwłaszcza w kontekście wspólnych projektów regionalnych, handlowych czy infrastrukturalnych. Jednocześnie, napięcia i konflikty między Polską a Ukrainą mają negatywny wpływ na relacje z sąsiadami. Wywołały również obawy dotyczące bezpieczeństwa i stabilności w regionie, co skutkuje zaostrzeniem stosunków z innymi krajami, zwłaszcza są one powiązane z Ukrainą lub Polską poprzez interesy strategiczne czy etniczne.
Należy dodać, że w kontekście współpracy z Unią Europejską silne relacje polsko-ukraińskie mają potencjał do wspierania aspiracji Ukrainy do członkostwa w UE. Poprzez wymianę doświadczeń, wsparcie instytucjonalne oraz promowanie reform demokratycznych i gospodarczych, Polska działa jako mentor dla Ukrainy w procesie integracji europejskiej. Reformy obejmują zakres instytucjonalny, wyborczy, decentralizacyjny i gospodarczy. Wspólna praca nad reformami i spełnianie kryteriów członkostwa wzmacnia również relacje między Polską a UE, wzmacniając pozycję Polski jako ważnego partnera w UE.
Warto poruszyć też temat dotyczący bezpieczeństwa międzynarodowego. Stosunki polsko-ukraińskie mają istotne znaczenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego, zwłaszcza w kontekście kryzysu w Ukrainie i agresji Rosji od 2014 roku. Współpraca w zakresie bezpieczeństwa, w tym wspólne ćwiczenia wojskowe i wsparcie w ramach inicjatyw NATO itp., przyczynia się do wzmacniania stabilności i obronności regionu. Z tym wiąże się następny wątek związany z wpływem stosunków polsko-ukraińskich na politykę wschodnią NATO i UE [12]. Od momentu przystąpienia Polski do struktur NATO oraz UE uważa się Polska za aktywnego uczestnika polityki wschodniej wyżej wymienionych organizacji, dlatego silne relacje polsko-ukraińskie wpływają na kształtowanie polityki wschodniej tych instytucji, w tym poprzez promowanie wsparcia dla Ukrainy, inicjatyw związanych z bezpieczeństwem energetycznym oraz projekty infrastrukturalne i gospodarcze.
Bibliografia:
- Зашкільняк Л., Історичні відносини між Україною та Польщею, https://localhistory.org.ua/videos/bez-bromu/istorychni-vidnosyny-ukrainy-z-polsheyu-leonid-zashkilniak/, dostęp: 18.04.2024
- Польсько-українські відносини: потенціал більший за проблеми, МЦПД, Київ 2019, https://icps.com.ua/assets/uploads/images/images/eu/ukr_poland_rozd_a4_ukr.pdf, dostęp: 20.04.2024
- Petrova T., Polish Democracy Promotion in Ukraine, Carnegie Endowment for International Peace, https://carnegieendowment.org/2014/10/16/polish-democracy-promotion-in-ukraine-pub-56907, dostęp: 15.04.2024
- Kirwiel E., Polska musi być ambasadorem Ukrainy! Polskie stanowisko wobec konfliktu rosyjsko-ukraińskiego 2013/2014, „Wschód Europy”, UMCS, Lublin 2020, https://journals.umcs.pl/we, dostęp: 10.04.2024
- Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 3 grudnia 2013 r. w sprawie sytuacji na Ukrainie, http://www.monitorpolski.gov.pl/MP/2013/1021/1, dostęp: 12.04.2024
- Павлів В., Польське підсумовування «помаранчевої революції», Радіо Свобода, 2004, https://www.radiosvoboda.org/a/924970.html, dostęp: 12.04.2024
- Posiedzenie Rady Bezpieczeństwa Narodowego, https://www.prezydent.pl/kancelaria/archiwum/archiwum-bronislawa-komorowskiego/aktualnosci/wydarzenia/posiedzenie-rady-bezpieczenstwa-narodowego,14847, dostęp: 12.04.2024
- Oleksiak K., Sankcje wobec Federacji Rosyjskiej a bezpieczeństwo Polski, AszWoj, Warszawa 2017, https://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-bf67d6cf-02b5-4080-854c-bc838ddad410, dostęp: 08.04.2024
- Hurak I., Relacje Polski i Ukrainy 2010-2015 – ukraiński punkt widzenia, „Krakowskie Studia Międzynarodowe”, nr 2, 2016, https://cejsh.icm.edu.pl › KSM2016_2_09_Hurak, dostęp: 10.04.2024
- Стан та перспективи стратегічного партнерства Польщі та України,
- Міжнародна група з дослідження відносин Польщі та України, UMCS, Instytut Europy Środkowej, Люблін-Київ 2021, https://ies.lublin.pl/wp-content/uploads/2022/01/stan-i-perspektywy-partnerstwa_ua_web-1.pdf, dostęp: 11.04.2024
- Polska na Ukrainie, Współpraca polityczna, https://www.gov.pl/web/ukraina/relacje-dwustronne, dostęp: 07.04.2024
- Poland’s international position, CBOS Polish Public opinion, nr 6, 2014, https://www.cbos.pl/PL/publikacje/public_opinion/2014/06_2014.pdf, dostęp: 12.04.2024
Fot. https://www.ankasam.org/polands-attitude-towards-ukrainian-refugees/?lang=en