Artykuł opracowany został przez Koło Naukowe Stosunków Międzynarodowych, działające przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim

Wprowadzenie 

Na początku drugiej dekady niniejszego wieku zmieniła się sytuacja geopolityczna w Europie. Granice wschodnie państw Unii Europejskiej zostały dotknięte instrumentalizacją migracji, czyli elementem wojny hybrydowej. Migranci są wykorzystywani jako instrument polityki zagranicznej na celu wywierania wpływu na państwa UE. Praktykującymi podobne działania państwami w XXI wieku są Rosja i Białoruś, gdyż podjęte działania na wielką skalę wpłynęły na postrzeganie bezpieczeństwa oraz sytuacji migracyjnej w Europie. W reakcji UE zaczęła zmieniać swoją politykę migracyjną i zagraniczną, której celem jest dostosowanie się do wyzwań i wiodących w tym zagrożeń na granicach zewnętrznych oraz wewnątrz Unii. Wydarzenia na granicy polsko-białoruskiej po 2020 roku, wojna na Ukrainie od 2022 roku, a także instrumentalizacja migrantów na granicy fińsko-rosyjskiej od 2023 roku ukształtowały obecne znaczenie migracji. Dla państw praktykujących podobnie działania, Rosji i Białorusi, celem jest podważenie stabilności wewnątrz Unii Europejskiej oraz NATO. Celem artykułu jest zaprezentowanie kluczowych momentów pojawienia się instrumentalizowanej migracji, jej wpływ na politykę UE w XXI wieku.

Instrumentalizacja migrantów na granicach wschodnich UE 

Pojęcie instrumentalizacji migrantów wywodzi się z wykorzystywania migrantów (osób) jako instrumentu polityki zagranicznej. Za K. M. Greenhill, instrumentalizacja migrantów na poziomie państwowym polega na wielu zastosowaniach, w tym strategicznym wykorzystywaniu migrantów, osób poszukujących azylu do przymusowego przekroczenia granic ma na celu wywarcie wpływu na sytuację geopolityczną, politykę zagraniczną. Instrumentalizacja migrantów została uznana jako element działań hybrydowych na rzecz destabilizacji państwa. Nielegalna migracja łącznie z jej instrumentalizacją, czyli nadanie wsparcia migrantom wszelkimi środkami wspomagającymi nielegalne przekroczenie granic formuje zagrożenie dla granic państwowych. Sztucznie stworzona migracja wpływa na decyzje polityczne, opinie społeczną, bezpieczeństwo, gospodarkę oraz aspekt ekonomiczny państwa docelowego. Problem instrumentalizacji migrantów ma swoje korzenie od lat 50. XX wieku. Wtedy migracja była skierowana do Stanów Zjednoczonych, a państwa graniczące (np. Kuba, Nikaragua) wspierały migrantów poprzez regulacje prawne w zakresie przebywania na swoim terytorium oraz przekroczenia granic. Jak wskazuje Autorka, od momentu ratyfikacji Konwencji dotyczącej statusu uchodźcy (1951 rok), państwa i aktorzy pozapaństwowi podjęli działania na podmiotowe traktowanie migrantów jako instrumentu polityki zagranicznej 81 razy. Jednak wciąż pojęcie oraz termin instrumentalizacji migrantów nie były określone. Dopiero w 2015 roku, w konsekwencji Arabskiej Wiosny, kryzys migracyjny wpłynął na postrzeganie migracji jako instrumentu polityki zagranicznej. Przykładem są działania Turcji. Wtedy UE zdecydowała o finansowym wsparciu, żeby powstrzymać migrację. Strona turecka starała się o większe wsparcie niż przyznane przez UE środki, w wyniku czego został wynegocjowany wspólny plan działań unijno-tureckich. Ówczesna pozycja Turcji na arenie międzynarodowej wymagała większych zmian, z uwagi na zanikanie pozycji w polityce międzynarodowej. Kryzys migracyjny stworzył szansę dla strony tureckiej w wykorzystaniu migracji jako instrumentu polityki zagranicznej, chociaż termin instrumentalizacji migrantów jeszcze nie był używany wprost. Reakcją UE na kryzys migracyjny w 2015 roku była reforma dziedziny ochrony granic, kwalifikowania migrantów i ich relokacja wewnątrz UE oraz nowa polityka migracyjna i azylowa. Podstawą do nowej polityki wobec kryzysu migracyjnego przede wszystkim były nowe regulacje prawne dotyczące legalizacji, korzystano także z ograniczenia zachęt dla migrantów oraz uwzględniono skuteczne zarządzanie sytuacją humanitarną. W listopadzie 2015 roku na Szczycie w Valletcie została podpisana deklaracja polityczna w zakresie współpracy z państwami, w których pierwotnie zaistniał czynnik powodujący migrację oraz w zakresie podwyższenia bezpieczeństwa w regionie Morza Śródziemnego. Dla podwyższenia bezpieczeństwa w regionie przeznaczono Agencję Frontex oraz Europol, uzgodniono powiększenie patrolowanie wód Morza Śródziemnego wybrzeża tureckiego i granicy grecko-tureckiej. 

Ponownie kryzys migracyjny w UE pojawił się na granicy polsko-białoruskiej w 2021 roku. Gdy jesienią 2021 roku pojawiła nielegalna migracja na granicach wschodnich Unii Europejskiej, wtedy po raz pierwszy użyto definicji instrumentalizacji migrantów przez Ylva Johansson członkinię Komisji Europejskiej. Jednocześnie Minister Spraw Zagranicznych Litwy Gabrielius Landsbergis użył również pojęcia migracji jako nowego elementu zagrożeń hybrydowych. Nielegalna migracja była wspierana głównie przez Białoruś, co zostało udowodnione przez Polską Straż Graniczną. Ujawnione dokumenty dotyczyły zaangażowania i działalności białoruskich władz oraz biur podróży. Znaleziono dokumenty potwierdzające pobyt cudzoziemców głównie z Bliskiego Wschodu oraz kontynentu afrykańskiego. Ponownie wybrany prezydent Białorusi Aleksandr Łukaszenka nie został legitymizowany przez UE. Przemiany wewnątrz państwa, represje oraz demonstracje były powodem do podjęcia działań w tej sprawie przez UE. W konsekwencji nałożono sankcje na prezydenta Aleksandra Łukaszenkę i jego syna, media propagandowe, władze białoruskie, także w zakresie handlu, zakazu podróżowania osobom fizycznym białoruskie zamrożeniu aktywów i transakcji. W odpowiedzi władze białoruskie rozpoczęły wykorzystanie migrantów głównie pochodzących z Iraku, Syrii oraz Afganistanu na celu podważenia stabilności wschodnich granic UE. Władze białoruskie otwierając szlak migracyjny do UE, zachęciły migrantów do nielegalnego przekroczenia granic przez granicę białoruską do Polski, Litwy i Łotwy. Konsekwentnie pojawiała się możliwość przekroczenia granic wewnętrznych UE, co sprzyjało poszerzeniu migracji na kolejne państwa członkowskie. Wschodnie granice UE zostają głównie etapem tranzytowym dla migrantów w drodze do państw docelowych, zachodnich UE, szczególnie do Niemiec. W reakcji na sytuację przy granicy białorusko-polskiej w 2021 roku, Polska podjęła decyzję o budowie muru na granicy z Białorusią. 

Po 24 lutego 2022 roku, gdy Rosja zaatakowała Ukrainę na wielką skalę, zmieniło się postrzeganie bezpieczeństwa w Europie. Unia Europejska okazała wsparcie dla Ukrainy, w tym Polska jako pierwsze państwo rozpoczęła pomoc humanitarną oraz otworzyła swoje granice dla uchodźców z Ukrainy. Zdecydowana polityka wsparcia dla Ukrainy, a także jej przejawy po 2014 roku, były odbierane negatywnie przez Federację Rosyjską. Strona rosyjska w odpowiedzi korzystała z elementów wojny hybrydowej, czyli dezinformacji, propagandy oraz formułowała otwarcie wypowiedzi publiczne przeciwko UE i państwom członkowskim. W wyniku tego w 2023 roku zaistniała instrumentalizacja migrantów sztucznie stworzona przez Federację Rosyjską na granicy fińsko-rosyjskiej. Długość granicy, która wynosi około 1340 km oraz geograficzne położenie, surowy klimat i ukształtowanie terenu, powodują wyzwania dla uchodźców oraz straży granicznej. Przyczyną wykorzystania elementów wojny hybrydowej jest wejście Finlandii i Szwecji do NATO oraz prowadzona polityka wsparcia dla Ukrainy. Według Federacji Rosyjskiej poszerzenie sojuszu o granice wschodnie na północy wpływa stricte negatywnie na jej bezpieczeństwo. Członkostwo Finlandii w UE i NATO powoduje zagrożenie bezpieczeństwa w regionie dla Rosji i jej sojuszników.  Jednak strona rosyjska zaprzecza działalności na rzecz instrumentalizacji migrantów, co stoi w sprzeczności z prowadzoną polityką zagraniczną i retoryką publiczną. Potwierdzeniem powyżej wymienionych są opublikowane w 2023 roku na portalach internetowych zdjęcia migrantów przekraczających granicę rosyjsko-fińską rowerami, które były sprzedawane migrantom przy granicy rosyjskiej w celu przekroczenia granicy transportem, a nie pieszo. W 2015 roku migranci także wykorzystywali rowery w celu przekroczenia granicy rosyjsko-fińskiej, a później porzucali je poza granicą. Wtedy fińska Straż Graniczna, rozpoczęła pomoc humanitarną dla migrantów nielegalnie przekraczających granicę. Z uwagi na warunki klimatyczne było zapotrzebowanie na pomoc medyczną. Straż graniczna ujawniła informację o migrantach, którzy byli zaangażowani w procesach sądowniczych oraz zostali oskarżeni. W tym byli przymusowo odbierani i wysyłani do państwa docelowego dla nielegalnej migracji. Władzy Finlandii zareagowały na sytuację w regionie przygranicznym poprzez zamknięcie granic z Federacją Rosyjską. Jednak wciąż pozostawiono możliwość uzyskania azylu dla potrzebujących drogą powietrzną i morską. Zmieniło się to w połowie kwietnia 2024 roku, gdy rząd fiński zdecydował o zamknięciu granic morskich z Rosją na punktach Haapasaari, Nuijama oraz Santio.

W reakcji na instrumentalizację migrantów polityka migracyjna UE uległa przekształceniu. Zmienione zostały warunki wjazdu, a także udoskonalono dziedzinę ochrony granic zewnętrznych. W 2024 roku UE zdecydowała się na reformę procesu migracyjnego, dotyczącego także kwestii azylu. Pierwsze jej propozycje były we wrześniu 2020 roku. Porozumienie, między innymi, pogłębia zasadę solidarności wśród państw członkowskich oraz zwiększa efektywność działań w dziedzinie migracyjnej. Reforma dotyczy zmian w przyjmowaniu migrantów, kwalifikowania oraz relokacji wewnątrz UE. Przeciwdziałania objęły kontrolę granic zewnętrznych oraz monitoring sytuacji w regionach o stanie niestabilnym w taki sposób, żeby rozpoznać i skutecznie zareagować na wyzwanie. Agencja Frontex jest także skutecznym instrumentem w ochronie granic zewnętrznych, w tym przybrzeżnych. W sytuacji z Finlandią, udzielone wsparcie ogólne przez agencję Frontex dla podwyższenia ochrony granic. Raport Frontex z 20 marca 2024 roku, wskazuje na wyzwanie dotyczące migracji do UE. Wskazano na kluczowe punkty, współpracę wewnątrz UE, zwalczanie przestępczości transgranicznej oraz uznano, iż przepływ osób, które mogą spowodować ryzyko dla bezpieczeństwa, będzie skuteczniej kontrolowany poprzez praktyki i poprawę współpracy w dziedzinie ochrony granic. 

Wnioski

Po rozpoczęciu inwazji Federacji Rosyjskiej na Ukrainie w 2022 roku bezpieczeństwo granic zewnętrznych UE nabrało na znaczeniu. Prowadzone działania wojny hybrydowej przez Rosję i Białoruś, odpowiednio na granicy rosyjsko-fińskiej w 2023 roku oraz sytuacje na granicy białorusko-polskiej w 2020 roku, powodują zaistnienie zagrożeń i wyzwań dla granic zewnętrznych państw UE oraz wschodniej flanki NATO. Wykorzystanie migrantów w celach strategicznych formuje odrębne opinie społeczne i publiczne. Przede wszystkim podjęte działania są sposobem na wywieranie wpływu na decyzje polityczne, politykę zagraniczną i bezpieczeństwa państw członkowskich na wschodnich granicach zewnętrznych UE.

Fot. Unsplash

Bibliografia:

1. United Nations, The Refugee Convention 1951, https://www.unhcr.org/sites/default/files/legacy-pdf/4ca34be29.pdf [07.05.2024]
2.  K. M. Greenhill, When migrants become weapons, Foreign Affairs, March/April 2022, s. 156-158.
3.  K. Strachota, M. Jaroszewicz, Unijny kryzys migracyjny: oferta dla Turcji, Analizy OSW, 21.10.2015, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2015-10-21/unijny-kryzys-migracyjny-oferta-dla-turcji [08.05.2024].
4.  Mc Mahon, Ylva Johansson “It’s not really a migration crisis. It’s a geopolitical crisis, “Euronews”, 23.11.2021,
5.  Unijne sankcje wobec Białorusi, https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/sanctions-against-belarus/ [07.05.2024].
6.  Méabh Mc Mahon, Ylva Johansson “It’s not really a migration crisis. It’s a geopolitical crisis, “Euronews”, [23.11.2021],
7. Onet, Mur na granicy z Białorusią ma już prawie 120 km. MSWiA pokazuje nowe zdjęcia, 03.05.2022, https://wiadomosci.onet.pl/bialystok/mur-na-granicy-z-bialorusia-ma-juz-120-km-mswia-pokazuje-nowe-zdjecia/eq50mh3 [07.05.2024].
8. A. M. Dyner, Instrumentalizacja migrantów przez Rosję wobec państw NATO, Biuletyn PISM, nr 11 (2821) 26.01.2024, https://pism.pl/publikacje/instrumentalizacja-migracji-przez-rosje-wobec-panstw-nato, [30.04.2024].D. Bellany, Asylum seekers trying to enter Finland from Russia scuffle with guards, Euronews, 18.11.2023,https://www.euronews.com/2023/11/18/asylum-seekers-trying-to-enter-finland-from-russia-scuffle-with-guards
9.  Fiński nadawca telewizyjny, “Yleisradio Oy”, 22.11.2023, https://yle.fi/a/74-20061511 [30.04.2024],
10. I. Vock, Finland acusses Russia of aiding illegal migrant crossing, BBC News, 14.11.2023, https://www.bbc.com/news/world-europe-67420564 [07.05.2024].O. Boldyrev, Russia luring migrants from Finnish border for war in Ukraine, BBC, 7.12.2023, https://www.bbc.com/news/world-europe-67647379 [07.05.2024].
11.  Finnish Government, Situation at Finland’s eastern border, https://valtioneuvosto.fi/en/situation-at-finlands-eastern-border [07.05.2024].
12.  Rada Europejska Rada Unii Europejskiej, Reforma w dziedzinie migracji i azylu: przedstawiciele państw UE zatwierdzają porozumienie z Parlamentem, 08.02.2024, https://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2024/02/08/asylum-and-migration-reform-eu-member-states-representatives-green-light-deal-with-european-parliament/ [07.05.2024].
13.  Frontex, Frontex to provide additional support to bolster Finland’s borders, 23.11.2023, https://www.frontex.europa.eu/media-centre/news/news-release/frontex-to-provide-additional-support-to-bolster-finland-s-borders-41el4Z [07.05.2024].
14.  Frontex, Roczny raport Frontexu: Kompleksowy przegląd i prognozy na 2024 rok, https://www.frontex.europa.eu/media-centre/news/news-release/frontex-annual-brief-comprehensive-overview-and-outlook-for-2024-yTVo0A?etrans=pl [07.05.2024].