Proces starzenia się jest nieunikniony dla każdego z nas. Bez względu na coraz większe osiągnięcia w dziedzinie medycyny czy technologii, starość czeka każdego człowieka. Obecnie coraz większa część populacji ma szansę dożyć późnego okresu życia, a procent ten stale się zwiększa. Do końca XIX wieku w żadnym z regionów oczekiwana długość życia nie przekraczała 40 lat. W połowie XX wieku oczekiwana długość życia na skalę światowa wyniosła 46,5 lat, a w Europie 62,8 lat. W roku 2000 było to już 66,5 lat globalnie i 73,5 lat w Europie. W roku 2021 było to odpowiednio 71 i 77 lat (Our World in Data, 2024). Oczekuje się, że w roku 2050 średnia oczekiwana długość życia wynosić będzie 77,2 lat. W 2022 roku udział osób powy- żej 65 roku w światowej populacji stanowił 10%. Szacuje się, że wzrośnie on do 16% w 2050 roku, a trzeba mieć na uwadze, że prognozuje się dalszy wzrost liczby ludności, który w roku 2025 osiągnąć ma pułap 9,7 biliona ludzi (Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych Organizacji Narodów Zjednoczonych, Wydział Ludności, 2022).

Zwiększanie się oczekiwanej długości życia jest wynikiem wielu czynników, wśród których należy wskazać: postęp medyczny, skutkujący mniejszą śmiertelnością niemowląt, wynalezieniem antybiotyków i szczepionek, większą możliwością diagnozy oraz leczenia chorób, mniejsza ilość wojen, epidemii i okresów głodu, lepsze warunki życiowe, zwiększenie wydajności rolnictwa i większa świadomości zdrowotna i żywieniowa wśród ludzi. Z czasem wydłużaniu się długości życia zaczęło towarzyszyć także inne zjawisko, przejawiające się spadkiem liczby urodzeń i tym samym spadkiem udziału dzieci i młodzieży w ogólnej liczbie ludności. Do najważniejszych czynników takiego stanu rzeczy należy zaliczyć: zmianę stylu i modelu życia, między innymi w zwiększonych możliwościach i chęciach edukacji i rozwoju zawodowego kobiet, co opóźnia decyzję o posiadaniu potomstwa i wpływa na jego liczbę, urbanizacja, z którą wiąże zmniejszenie powierzchni i dostępności powierzchni mieszkalnych, ograniczony dostęp do sieci wsparcia, zwiększony dostęp oraz świadomość na temat planowania rodziny oraz środków antykoncepcyjnych.

Występowanie tych zjawisk równocześnie nazywane jest starzeniem się społeczeństwa. Światowa organizacja zdrowia definiuje starzenie się społeczeństwa właśnie jako skutek utrzymującego się spadku współczynnika dzietności oraz wzrostu średniej długości życia, którego rezultatem jest wzrost liczby i odsetka osób powyżej 60 roku życia (WHO, 2010). Prowadzi to do sytuacji, gdy w wielu państwach po raz pierwszy w historii ma miejsce odwrócenie piramidy demograficznej. W wielu państwach jej podstawa obrazująca dzieci i młodzież jest węższa niż góra zawierająca dane o osobach starszych (Cizelj, 2022). Jest to niewątpliwie wyjątkowa sytuacja w dotychczasowych dziejach ludzkości. Starzenie się społeczeństwa jest procesem demograficznym, która dotyka przede wszystkim państw wysokorozwiniętych. Krajami z najstarszym społeczeństwem według Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju są na rok 2022: Japonia (29% ludności powyżej 65 roku życia), Włochy (23,95%), Portugalia (23,79%), Finlandia (23,16%), Grecja (22,8%), Chorwacja (22,63%), Bułgaria (22, 56%), Słowenia (21,32%), Francja (21,11%), Łotwa (20,93%) (OECD, 2023). Według różnych szacunków, do państw, w których proces starzenia się będzie najintensywniej postępował należy zaliczyć: Koreę Południową, Japonię, Włochy, Hiszpanię, Chiny, Grecję, Portugalię, Polskę (Jones, 2020).

Proces starzenia się społeczeństwa przebiega dynamicznie i będzie postępował w kolejnych dekadach, co będzie pociągało za sobą kolejne przemiany społeczne i gospodarcze. Regionami, które szczególnie zostaną nimi dotknięte są Wschodnia Azja oraz Europa. Już teraz w wielu państwach azjatyckich oraz europejskich toczą się dyskusje i debaty na temat zmian demograficznych spowodowanych wydłużającym się czasem życia przy utrzymywaniu się niskiego poziomu dzietności. To w sposób nieunikniony prowadzi do zmian w percepcji postrzegania osób starszych. Seniorzy nadal często postrzegani są jako delikatni, bezbronni oraz zależni. Zwiększająca się liczba osób starszych powoduje obawy o wydolność systemu zdrowia, usług medycznych, sektora emerytalnego oraz zapewnienia wystarczających wpływów na pokrycie tych usług. Starzenie się społeczeństwa skutkuje także powstawaniem niepewności, co do możliwości utrzymania poziomu produktywności pracy i tym samym utrzymania konkurencyjności na światowym rynku. Obawy te są powiązane z mniejszą skłonnością do podejmowania ryzyka i tworzenia innowacji wśród seniorów (Szukalski, 2012). Mimo to, coraz częściej zaczynają być oni postrzegani w innym świetle jako jednostki, które mogą wieść aktywne życie, uczestniczyć i udzielać się w lokalnych społecznościach, miejscach pracy czy ogólnie społeczeństwie. Zmianom w postrzeganiu starzenia na gruncie społecznym towarzyszyła także modyfikacja percepcji na płaszczyźnie ekonomicznej. Zaczęto dostrzegać potencjał i możliwości tkwiące w seniorach pracownikach, konsumentach, lokalnych i ponadlokalnych działaczach.

Koncepcja srebrnej gospodarki

Na gruncie omawianych zmian, z dodatkową motywacją w postaci poszukiwania sposobów na utrzymanie obecnego wzrostu gospodarczego pojawiło się pojęcie srebrnego rynku oraz srebrnej gospodarki. Srebrna gospodarka wbrew swojej nazwie nie jest osobnym bytem gospodarczym czy nowym rodzajem gospodarki, a stanowi ona zbiór wszelkich aktywności, produktów i usług dedykowanych dla osób starszych. W raporcie „The Silver Economy” sporządzonym dla Komisji Europejskiej, srebrna gospodarka definiowana jest jako suma całej działalności gospodarczej służącej potrzebom osób w wieku 50 lat i więcej, w tym produktów i usług, które nabywają bezpośrednio, oraz dalszej działalności gospodarczej generowanej przez te wydatki (Komisja Europejska, 2018). Warto w tym miejscu wskazać, że większość instytucji międzynarodowych jak Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Organizacja Narodów Zjednoczonych ustalają granicę wieku, od której można mówić o osobie starszej od 65 lat (OECD, 2024; ONZ, 2020) jednak nie istnieje uniwersalna, ogólnoświatowo przyjęta granica starości, w związku z czym jest ona płynna i należy oczekiwać, że w związku ze zwiększaniem się liczby osób w podeszłym wieku będzie ulegać zmianom w kolejnym latach.

Punktem wyjścia dla powstania koncepcji srebrnej gospodarki była sytuacja, w której zaczęły pojawiać się trudności z zaspokajaniem potrzeb seniorów poprzez różnych aktorów rynkowych, ponieważ dla większości z nich grupą docelową są konsumenci w wieku 15-40 lat, a jedynie w niektórych przypadkach konsumenci w przedziale wiekowym 40-60 lat. Początkowo srebrna gospodarka utożsamiana była ze srebrnym rynkiem. W niektórych źródłach do dziś można spotkać się z wymiennym używaniem tych terminów, jednak na gruncie obecnego stanu badań należy to uznać za błąd, gdyż srebrny rynek jest pojęciem węższym. Polega on na dostosowywaniu towarów i usług do potrzeb seniorów. Do obszaru srebrnego rynku należy zaklasyfikować między innymi dobra i usługi dla zamożnych osób starszych, specjalne rozwiązania handlowe umożliwiające dostosowanie pracy do starzejącej się kadry, idee „projektowania uniwersalnego” i „międzypokoleniowego”, których celem jest adaptacja dóbr i usług do osób w różnym wieku, kondycji fizycznej oraz psychicznej, co może prowadzić do integracji społecznej (Klimczuk, 2013).

Następnie zaczęto tworzyć produkty, które projektowane były od samego początku, jeszcze przed wprowadzeniem ich na rynek, z myślą o potrzebach i preferencjach seniorów. W tym momencie zmiana postrzegania zaczęła przejawiać się w praktyce. Seniorzy stali się aktywnymi konsumentami, traktowanymi na takich samych warunkach jak pozostała część społeczeństwa, która kształtuje podaż i jakość produktów na rynku. Z czasem punktem zainteresowania stały się także nieuświadamiane sobie wcześniej potrzeby, a później działania w ramach srebrnej gospodarki objęły także te związane z indywidualnym oraz społecznym przygotowaniem się do starości (Szukalski, 2012).

Z koncepcją srebrnej gospodarki nierozerwalnie związane stało się pojęcie aktywnego starzenia się. Komisja Europejska definiuje go jako „pomaganie ludziom w kierowaniu własnym życiem tak długo, jak to możliwe, gdy się starzeją, oraz w miarę możliwości, wnoszenie wkładu w gospodarkę i społeczeństwo” (Eurofund, 2018). Podstawą paradygmatu były jednak prace Światowej Organizacji Zdrowia prowadzone już od lat dziewięćdziesiątych XX wieku (Klimczuk, 2013). Instytucja ta definiuje aktywne starzenie się jako „proces optymalizacji możliwości dla zdrowia, uczestnictwa i bezpieczeństwa w celu poprawy jakości życia w miarę starzenia”. Pojęcie to odnosi się zarówno do osób indywidualnych jak i grup czy społeczeństw. Poprzez aktywne należy rozumieć jako odnoszące się do stałego partycypowania w sprawach gospodarczych, kulturalnych, duchowych, społecznych, obywatelskich, nie zaś do możliwości fizycznej aktywności czy bycia częścią rynku pracy. Wśród determinantów aktywnego starzenia się podawane przez Światową Organizację Zdrowia należy wskazać: społeczne, behawioralne, ekonomiczne, osobiste, zdrowotne, społeczne oraz otoczenie zewnętrzne. Wpływ mają także płeć oraz kultura (WHO, 2002).

W 2001 roku powstała platforma Age Platform, której celem była promocja aktywnego i zdrowego starzenia się. Jest to obecnie największa finansowana przez UE sieć organizacji osób starszych w Europie. W jej skład wchodzi 99 członków (instytucji) z 29 państw. Celem platformy jest promocja społeczeństwa, w którym każdy ma równe szanse na włączanie się i uczestnictwo na wszystkich etapach swojego życia. Age Platform swoją misję określa jako celebrowanie długowieczności jako jedno z największych osiągnięć ludzkości, walkę z ageizmem, promowanie praw człowieka przez całe życie, zmniejszanie nierówności oraz zapewnienie każdemu pełnego i godnego życia (Age Platform, 2024).

Srebrna gospodarka obejmuje wiele działań, wśród których jako kluczowe obszary należy wskazać:

1. Zapewnienie jednostkom kwalifikacji, umiejętności, wiedzy oraz wykształcenia umożliwiającego kontynuowanie kariery zawodowej. Zorientowanie środowisk pracowniczych w wiedzę dotyczącą najlepszych warunków pracy dla starzejącej się kadry. Przyczynianie się do poprawy warunków pracy osób starszych w miejscu pracy

2. Zapewnienie możliwości pozostania samodzielnym przez jak najdłuższy okres. Obejmuje to na przykład: dostarczanie wiedzy o najnowszych urządzeniach i usługach ułatwiających codziennie funkcjonowanie, w tym o inteligent- nych mieszkaniach, podnoszenie świadomości na temat korzyści płynących z rozwiązań inteligentnego domu dla osób starszych, rozpowszechnianie i integracja technologii informacyjno-komunikacyjnych do monitorowania opieki zdrowotnej w domach prywatnych, które są przyjazne dla osób starszych, pomagają przezwyciężyć izolację społeczną i poprawić wydajność w sektorze opieki.

3. Zapewnienie jednostkom produktywnego wykorzystania ich czasu na przykład na dostosowaną do wieku turystykę, edukację, rekreację.

4. Zapewnienie jednostkom integracji ze społeczeństwem poprzez kontakty z różnymi pokoleniami i grupami społecznymi.

5. Zapewnianie dostępu do usług finansowych ukierunkowanych na osoby starsze, jak na przykład doradztwo do sposobów zabezpieczenia i wykorzystania zgromadzonego kapitału, planowania wydatków i inwestycji, oszczędzania.

6. Dostarczanie wiedzy i promowanie aktywnego i zdrowego życia. Podnoszenie świadomości na temat korzyści płynących z takiego stylu życia oraz zachęcanie do profilaktyki zamiast leczenia.

7. Wspieranie koncepcji kształcenia się przez całe życie oraz promowanie edukacji przyjaznej osobom starszym. Wspieranie instytucji szkolnictwa wyższego w celu poprawy ich oferty szkolnictwa wyższego dla osób starszych.

8. Zapewnienie jednostkom przestrzeni oraz komunikacji bez zbędnych barier. Istotne jest też rozwijanie samochodów bez kierowców, które mogą pomóc zwiększyć mobilność osób starszych i w ten sposób przeciwdziałać ich izolacji.

9. Poprawa srebrnej turystyki poprzez dostosowanie tego sektora po potrzeb osób starszych między innymi poprzez oferowanie kompleksowych usług turystycznych oraz promowanie turystyki poza sezonem.

10. Opracowanie wspólnych standardów dla produktów i usług w srebrnej gospodarce oraz poprawa interoperacyjności urządzeń.

11. Zachęcanie i wspieranie działań na rzecz osób starszych do zakładania rentownych firm w celu utrzymania aktywności i zaangażowania osób starszych w społeczeństwie, zapewnienia osobom starszym możliwości uzyskania dochodu w późniejszym okresie życia, zwiększenia liczby miejsc pracy oraz zwiększenia możliwości dla osób starszych do pracy nad rozwiązaniami w zakresie produktów i usług dostosowanymi do potrzeb osób starszych Tworzenie świadomości na temat czynników warunkujących sukces przedsiębiorczości 50+. Szacuje się, że w dekadzie 2015-2025 seniorzy przyczynią się nawet do 50% wzrostu wartości dodanej brutto, w około 30% do wzrostu produktywności i w 13% do ogólnego zatrudnienia. Seniorzy dysponują wiedzą i doświadczeniem, którymi są chętni i gotowi dzielić się z młodszymi osobami (Cizlej, 2022). Współpraca międzypokoleniowa jest często podłożem dla innowacji. W przypadku takiej współpracy zachodzi wzajemne uzupełnianie się kompetencji. Seniorzy radzą sobie gorzej w korzystaniu z zasobów informatycznych i teleinformatycznych, w czym mogą im pomóc młodsi wiekiem. W przedsiębiorstwach takie warunki spełniają trzy cele: zatrzymują seniorów w firmie, umożliwiają młodszych pracownikom uczenie się od starszych, zapewniają współpracę, która skutkuje najlepszymi skutkami pod kątem produktów i satysfakcji wszystkich zaangażowanych stron (Cizlej, 2022).

Działania podejmowane w Japonii

Jak zostało wspomniane wcześniej w Japonii posiada największy odsetek osób starszych spośród wszystkich krajów świata. Gwałtowny wzrost długości życia przyciągnął uwagę opinii publicznej jako kwestia społeczna, polityczna i ekonomiczna. Przewiduje się, że w połowie XXI wieku średnia długość wieku w Japonii wyniesie 57 lat, a populacja będzie się stale kurczyć (Kohlbacher & Herstatt, 2008).

Srebrny rynek narodził się w Japonii w latach 70. XX wieku. 15 sierpnia 1973 roku w Dzień szacunku dla osób starszych, Japońska Kolej Państwowa po raz pierwszy wprowadziła „srebrne miejsca” dla seniorów i osób niedomagających. W tym samym czasie we wszystkich rodzajach transportu publicznego w Japonii nazwano je „miejscami priorytetowymi”, a słowo srebrny stało się popularnych określeniem dla wszelkiego rodzaju instytucji, działań i produktów przeznaczonych dla seniorów i obsługujących ich. Japoński srebrny rynek nieustannie się rozwija i jest postrzegany jako szansa dla biznesu, a nie zagrożenie. Japonia jest państwem uznawanym, za radzące sobie najlepiej z problemem starzenia się społeczeństwa. W żadnym innym państwie politycy, naukowcy, biznesmeni nie przykładają większej uwagi do struktury populacji, zarówno przeszłych jak i przyszłych jej trendów. Japońskie firmy jako jedne z pierwszych zareagowały na wyzwanie zmian demograficznych i ciągle wprowadzają różne innowacje (Kohlbacher & Herstatt, 2008).

Japończycy cechują się szczególną zdolnością dostosowywania się do nowych okoliczności i przyjmowania nowych produktów, usług oraz technologii. Dotyczy to także robotyki, która będzie odgrywać kluczową rolę w starzejącym się społeczeństwie. Japonia jest głównym eksporterem robotów i ojczyzną wielu innowacyjnych pomysłów z tego zakresu. W 1999 firma SONY wypuściła psa-robota AIBO, który okazał się niesamowitym sukcesem. Może on uczyć się i dojrzewać poprzez kontakty ze swoim właścicielem i środowiskiem zewnętrznym Mitsubishi, OMRON i Matsushita stworzyły zwierzęta-roboty, które wysyłają wiadomości przypominające o zażyciu leków. Są one połączone z członkami rodziny, szpitalami i domami kultury w celu monitorowania. Innym udanym przykładem jest Paro, robot będący małą foką. Został on wyprodukowany z myślą o łagodzeniu stresu i napięcia u osób cierpiących na demencję w domach opieki (Usui, 2008). Obecnie wypuszczanie na rynek nowych robotów do komunikacji nie jest niczym niezwykłym. Jednym z najpopularniejszych tego typu robotów jest LOVOT opracowany przez GROOVE X Corporation. Jego zachowanie nie jest programowane, ale przetwarzane za pomocą głębokiego uczenia się i innym technik uczenia maszynowego. Robot ma wbudowane kamery działające w 360 stopniach oraz kamery wyczuwające temperaturę, co pozwala mu obserwować całe pomieszczenie i szybko namierzyć swojego właściciela. Popyt na roboty komunikacyjne jest w dużej mierze zaspokajany przez japoński rynek. Z ankiety przeprowadzonej pod koniec 2019 roku wynika, że Japończycy bez względu na wiek akceptują takie roboty jako dobrego partnera do rozmowy (Takagi, 2023).

Wspomniane umiejętności dostosowania się dotyczą także sfery biznesu, czego przykładem może być dom towarowy Keio Shinjuku. W ramach uwzględniania zachodzących zmian wśród konsumentów i ogólnie w społeczeństwie Japonii podjęto adaptacje ukierunkowaną na seniorów. W tym celu sieć przyjęła dwie strategie: sprecyzowała potrzeby swoich docelowych konsumentów i postawiła na wyróżniające się praktyki rynkowe na tle konkurencji. Aby to osiągnąć postawiono na innowacje w zakresie jakości usług i komunikacji w celu określenie wartości i cech dotychczasowych klientów w perspektywie długoterminowej. Sklepy Keio zaczęły się wyróżniać pod kątem wielkości sklepów, ich asortymentu, innowacyjności, cen, celu – były to ukierunkowane na osoby starsze średniej wielkości sklepy z typowymi towarami w średnich cenach z niewidocznymi innowacjami (Enomoto, 2008). W 2014 roku firma Fujitsu została uznana za jedną z firm, które mają największą motywację do pracy nad stworzeniem nowych produktów technologicznych wspomagających osoby starsze w codziennym życiu (Gschwendtner, 2020).

W 2012 roku premierem Japonii został Shinzo Abe, którego rząd sformułował koncept Abenomiki. Jej celem było ożywienie japońskiej gospodarki, która na skutek kryzysu azjatyckiego z 1997 znalazła się w stagnacji. W jej ramach znalazły się także działania wychodzące naprzeciw starzeniu się populacji. Dodatkowo japoński rząd promuje współpracę między rządem, środowiskiem naukowym oraz przemysłem w celu strategicznego zastosowania badań i rozwoju w ramach podejścia opartego na rozwiązywaniu problemów. Głównymi dziedzinami z zakresu srebrnej gospodarki promowanymi przez rząd są sztuczna inteligencja, robotyka, teleinformatyka. Rząd nie skupia się z kolei na politykach dotyczących srebrnej turystyki, mody, mediów, kosmetyków, usług finansowych czy ubezpieczeń (Gschwendtner, 2020). Rośnie także znaczenie organizacji pożytku publicznego, które zajmują się kwestiami ważnymi dla seniorów. Przykładem może być stowarzyszenia sąsiedzkie (jap. chonai-kai). Zrzeszają one około 300 tysięcy grup w całej Japonii i są najliczniejsza tego typu organizacją w tym państwie. Stanowią one forum kontaktu ludności zamieszkującej dany obszar, co dla wielu osób przynosi korzyści zdrowotne wynikające z łączności społecznej. Dodatkowo, bliskie relacje z rówieśnikami dają szansę na wcześniejsze wykrycie schorzeń i nieprawidłowości zdrowotnych. Stowarzyszenia są silnymi aktorami na poziomie regionalnym, jednak mają niewielki wpływ na polityki narodowe (Vogt, 2008).

Działania podejmowane w Europie

Jeśli europejską srebrna gospodarkę potraktowaliśmy jak niezależny byt państwowy to byłaby ona trzecią największą ekonomią (po Stanach Zjednoczonych i Chinach). (Komisja Europejska, 2018). We wspomnianym raporcie Komisji Europejskiej wskazywano, że w roku 2015 w państwach Unii Europejskiej żyło 199 milionów ludzi powyżej 50 roku życia, co stanowiło 39% całej populacji. Łącznie wydali oni 3,7 biliona Euro na towary i usługi, z czego 90% tych wydatków była finansowana ze środków prywatnych. Srebrna gospodarka w roku 2015 odpowiadała za ponad 4,2 biliona euro produktu krajowego brutto i ponad 78 milionów miejsc pracy. Poza Unią Europejską srebrna gospodarka wygenerowała przychody rzędu 780 bilionów Euro dla firm i stanowiła 18,6% produktu krajowego brutto. Szacuje się, że konsumpcja na gruncie srebrnej gospodarki w Unii Europejskiej będzie rocznie wzrastać o 5% i dojdzie do poziomu 5,7 biliona Euro w roku 2025. Z kolei produkt krajowy brutto powinien wynieść 6,4 biliona Euro, a liczba miejsc pracy wynosić będzie wedle szacunków 88 miliony, czyli odpowiednio 31,5% produktu krajowego brutto Unii Europejskiej i 37,8% wszystkich miejsc pracy. Liczba osób powyżej 50 roku życia powinna w 2025 roku wynieść 222 miliony i stanowić będzie 44,3% całej populacji Unii (Komisja Europejska, 2018). A zgodnie z przewidywanymi trendami demograficznymi zarówno w Europie jak i Ameryce Północnej pod koniec lat 30 XXI wieku liczba ludności zacznie spadać. Będzie to skutkiem niskiego poziomu płodności, który od lat 70 XX wieku wynosi poniżej 2 urodzeń na kobietę, a także w przypadkach niektórych państw wysokie wskaźniki emigracji (Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych Organizacji Narodów Zjednoczonych, Wydział Ludności, 2022).

W większości państw pojawia się prawidłowość, że udział srebrnej gospodarki w całkowitej populacji jest zbliżony do jej udziału w konsumpcji prywatnej. W sektorze prywatnym połowa wydatków w ramach srebrnej gospodarki jest przeznaczana na mieszkania i media, jedzenie, napoje i transport. Wbrew stereotypom na usługi wspomagające starsze osoby wydatki stanowiły zaledwie 1,3% konsumpcji prywatnej. Niewielki udział tych usług, jak i usług zdrowotnych czy opiekuńczych wynika w dużej mierze z zaspokajania tych potrzeb przez sektor publiczny. Autorzy raportu przewidują, że udział prywatnej konsumpcji w srebrnej gospodarce będzie rosnąć i w 2025 roku osiągnie poziom 44,3% całej prywatnej konsumpcji (Komisja Europejska, 2018). W Europie podejście do problemu starzenia się społeczeństwa początkowo opierało się na utrzymywaniu wydatków publicznych w zakresie zdrowia, opieki oraz systemu emerytalnego w perspektywie krótko i długoterminowej. Z czasem zagadnienie to zaczęło być traktowane bardziej kompleksowo a punkt skupienia przeniósł się na możliwości związane z rozwojem technologii, innowacji społecznych oraz identyfikowaniem przekrojowych rozwiązań mających na celu poprawę ogólnego stanu zdrowia i dobrostanu osób starszych (Komisja Europejska, 2018). W 2007 roku Komisja Europejska zalecała rozwój srebrnej gospodarki, uznając ją jako oferującą wiele możliwości dla wzrostu gospodarczego (Komisja Europejska, 2007).

Przedstawione dane dotyczą wszystkich państw należących do Unii Europejskiej. Trendy czy to w starzeniu się społeczeństwa czy rozwoju srebrnej gospodarki nie są równomierne we wszystkich państwach. Przykładowo, szacowane jest, że srebrna gospodarka w Rumunii będzie rosnąć szybciej niż w innych państwach. Srebrna gospodarka szybko rozwija się także na Cyprze jednak dzieje się to na skutek działalności sektora publicznego (Komisja Europejska, 2018). Stare państwa członkowskie Unii Europejskiej z wyjątkiem Irlandii cechują się koncentracją ludności w wieku 30-45 lat oraz wzrostem średniej długości życia. Kraje regionu Morza Śródziemnego, Niemcy oraz Austria charakteryzują się spadkiem udziału osób młodych, który to spadek nie jest równoważony liczbą imigrantów. Państwa północno-zachodnie cechują się mniejszym trendem spadku liczby osób młodych i wysokim wskaźnikiem imigracji. W krajach wschodnich oraz w Irlandii dominuje ludność w wieku 45-55 oraz 20-35, jednak liczebność tej drugiej grupy maleje ze względu na emigrację do Europy Zachodniej (Klimczuk, 2016).

W przypadku niektórych państw wskazuje się nie tyle na potrzebę, co na konieczność stworzenia lub rozwoju srebrnej gospodarki. Krajem takim, jest Rumunia. Podobnie jak w innych europejskich państw, trend starzenia się społeczeństwa również występuje w społeczeństwie rumuńskim. Przy czym, przewiduje się, że w 2040 roku Rumunia będzie miała naj- liczniejszą populację seniorów w Unii Europejskiej. Już teraz wskazuje się na wrażliwość systemu opieki społecznej oraz sektora finansowego, ze względu na stosunkowo niskie wynagrodzenia oraz duży udział zatrudnienia w szarej strefie (Popescu, Predescu & Oancea-Negescu, 2013). Sytuacja seniorów również nie wygląda korzystnie ze względu na niskie emerytury, a więc i ograniczone możliwości konsumpcji dóbr i usług oraz oszczędzania. Przez to również inaczej w porównaniu do państw zachodnich kształtuje się konsumpcja, gdzie znaczna część dochodów rumuńskich seniorów jest przeznaczana na jedzenie, lekarstwa i usługi medyczne (Popescu, Predescu & Oancea-Negescu, 2013). Na skutek gospodarki centralnie planowanej, burzliwej przemiany systemowej oraz niskiego poziomu emerytur, rumuńscy seniorzy mają zdecydowanie mniej zakumulowanego kapitału niż ich rówieśnicy w państwach rozwiniętych. Mimo to ich wydatki w 2016 roku stanowiły około 30 bilionów Euro (Dragusin, Sirbu, Grosu & Iosif, 2017).

W ramach srebrnej gospodarki seniorzy są nie tylko konsumentami, ale i pracownikami, pracodawcami, przedsiębiorcami, inwestorami, wolontariuszami czy filantropami. W Stanach Zjednoczonych zwłaszcza te dwie ostatnie role są bardziej popularne wśród osób starszych niż młodszego pokolenia. Rośnie także liczba przedsiębiorców wśród starszych osób. W latach 2006-2016 odpowiadali oni za około jedną trzecią wszystkich rozpoczętych przedsięwzięć. Najbardziej aktywne w tym były osoby w przedziale 55-65 lat. W Rumunii na skutek gospodarki centralnie planowanej liczba przedsiębiorców, osób pozostających na samozatrudnieniu, oraz właściciele w starszym wieku jest niższa niż w Stanach Zjednoczonych czy w innych wysokorozwiniętych państwach, mających większe doświadczenie i tradycje w integracji społecznej. Barierą są także niskie emerytury i dochody, brak elementów przedsiębiorczości w nauczaniu szkolnym za czasów komunistycznych. Mimo tych przeciwności, przedsiębiorców-seniorów cechuje optymizm, pewność siebie oraz wytrwałość. Głównym powodem zakładania działalności gospodarczej było doświadczenie zgromadzone przez lata, przewyższające młode osoby oraz chęć zapewnienia dzieciom lepszej przyszłości, a także pozyskanie dodatkowego źródła dochodu. Badani przedsiębiorcy nie odczuwali dyskryminacji ze względu na wiek, co więcej uważali go za zaletę (Dragusin, Sirbu, Grosu & Iosif, 2017). Ten krótki zarys rozwoju oraz przeszkód srebrnej gospodarki w Rumunii w mniejszym lub większym stopniu jest tożsamy dla wielu państw byłego bloku wschodniego. Niemniej pozytywnym i obiecującym przykładem pozostaje przedsiębiorczość seniorów.

Lepiej kształtuje się sytuacja w państwach, które wprowadziły odpowiednie regulacje polityki senioralnej wcześniej. Przykładem może być Francja. W 2013 rząd zaproponował działania nad budową srebrnej gospodarki, która ukierunkowana byłaby nie tylko na zaspokajanie potrzeb seniorów, ale także w celu pobudzenia innowacji, konkurencyjności, wzrostu gospodarczego, rozwoju przedsiębiorstw i tworzenia nowych miejsc pracy. W roku 2013 działało ponad 1400 firm i instytucji działających w ramach srebrnej gospodarki, których głównymi polami aktywności były: usługi indywidualne (238 firm i instytucji), zdrowie (207 firm i instytucji), technologia (186 firm i instytucji), inne produkty autonomiczne (166 firm i instytucji), usługi profesjonalne (160 firm i instytucji), dystrybucja/informacja (118 firm i instytucji), mieszkania (103 firmy i instytucje) (Laperche, Boutillier, Djellal, Ingham, Liu, Picard, Reboud Tanguy & Uzunidis, 2019). Francja jest jednym z nielicznych państw (obok między innymi Japonia, Szwecji, Norwegii, Finlandii czy Hiszpanii), w których utworzono rządowy departament dedykowany seniorom (Cizlej, 2022).

W regionie Paryża powstała Silver Valley (pol. Srebrna Dolina), która jest francuskim klastrem skupiającym publiczne i prywatne podmioty. Jest to unikalne miejsce w skali Europy, którego celem jest pobudzenie rozwoju innowacyjnych działań gospodarczych dostosowanych do potrzeb osób starszych, aby sprzyjać lepszemu starzeniu się oraz tworzyć wzrost gospodarczy i zatrudnienie w regionie Ile-de-France. Zrzesza ona ponad 300 organizacji, 4500 profesjonalistów, funkcjonujących w ramach srebrnej gospodarki 9000 osób starszych w wieku od 60 do 90 lat. Członkowie podzieleni są w cztery kolegia. Pierwsze z nich składa się z dostawców towarów i usług, które odpowiadają na potrzeby starszych osób (startupy, małe i średnie firmy, przedsiębiorstwa międzynarodowe produkujące rozwiązania dla osób starszych). Drugie z partnerów innowacji, którzy wspierają wymienione wcześniej przedsiębiorstwa (naukowcy, inwestorzy, usługodawcy, agencje rozwoju). Trzecie kolegium stanowią partnerzy finansujący firmy (zarówno prywatne jak i publiczne podmioty). Czwarte kolegium obejmuje reprezentantów użytkowników, którzy są w bezpośrednim kontakcie z seniorami (władze publiczne, domy spokojnej starości, apartamenty usługowe, usługi domowe, grupy seniorów). Do 2022 społeczność ta przeprowadziła ponad 1500 projektów (od 2013 roku) i zorganizowała ponad 70 różnych wydarzeń (Silver Valley, 2024; Silver Valley, 2022).

Dochody w ramach srebrnej gospodarki we Francji w 2020 roku to 130 bilionów Euro. W 2019 jedna na pięć osób we Francji była powyżej 65 roku życia. W 2030 co druga osoba będzie powyżej 50 roku życia, a 30% powyżej 60 lat. W 2016 roku stan- dard życia seniorów był wyższy niż średni krajowy poziom życia całej populacji. Pod koniec 2016 roku we Francji istniało 74 340 ośrodków zakwaterowania dla niesamodzielnych osób starszych, oferujących 605 000 miejsc oraz 22 274 miejsc opieki dziennej umożliwiającej zindywidualizowane wsparcie dla niepełnosprawnych osób starszych (Business France, 2020). W 2020 r. ponad 1000 domów oferujących udogodnienia dla osób starszych umożliwiło dostęp do licznych usług, między innymi wspólnej stołówki. We Francji istnieje też kilkanaście laboratoriów zajmujących się srebrną gospodarką. Na przy- kład Solidages to laboratorium badań medycznych działające w szpitalu uniwersyteckim w Nicei, które sprzedaje Protibis, nowy wysokobiałkowy suplement diety w postaci ciastka pomagający przybrać na wadze. Innym przykładem jest Aroma Celte, laboratorium produkujące i sprzedające innowacyjne suplementy diety zawierające olejki eteryczne, olejki do masażu, spraye, kosmetyki morskie i suplementy diety na bazie wodorostów. Francja jest drugim na świecie państwem pod względem ilości badań klinicznych w terapii genowej i onkologii (Business France, 2020).

Duży potencjał do rozwoju srebrnej gospodarki tkwi też w państwach nordyckich. Przykładowo wyższa niż średnia globalna długość życia, wysokie wskaźniki dotyczące zdrowia, aktywności, dobrostanu, zatrudnienia i udziału w życiu społecznym. Pojawia się też prawidłowość dotyczącą zwiększania się zatrudnienia wśród starszych grup wiekowych, co może mieć związek z reformami systemów emerytalnych wdrożonymi w kilku państwach. Nordyccy seniorzy wykazują większą satysfakcję z życia niż ich rówieśnicy w innych państwach europejskich. Spędzają także więcej czasu na aktywności fizycznej oraz na kształceniu się. Są także najbardziej biegli w posługiwaniu się technologią informatyczną i teleinformatyczną. (Nordregio, 2021)

W wielu nordyckich państwach powstały rządowe programy na szczeblu krajowym oraz lokalnym, mające na celu przeciwdziałanie starzeniu się społeczeństwa. Wiele regionów i samorządów wdrożyło działania, które ukierunkowane były na dostosowanie się do wyzwań i możliwości obecnym zmian demograficznych. W strategii szwedzkiego rządu na rzecz zrównoważonego wzrostu gospodarczego i atrakcyjności regionalnej na lata 2015-2020 zmiany demograficzne, w tym starzenie się społeczeństwa są wymieniane jako jedno z czterech głównych wyzwań społecznych. W Norwegii w 2016 roku rząd ustanowił strategię na rzecz społeczeństwa przyjaznego osobom starszym „Więcej lat – więcej możliwości”. Ma ona promować aktywne starzenie się, lepsze wykorzystanie zasobów posiadanych przez osoby starsze oraz promować przyjazny stosunek dla seniorów. W strategii tej pojawia się pojęcie srebrnej gospodarki wraz z jej definicją, która kładzie nacisk na poprawę jakości życia, włączanie społeczne, przedsiębiorczość seniorów, rozwój innowacyjnych produktów i usług. W Danii polityka zdrowotna przybiera kierunek zorientowany na promocję zdrowia, utrzymanie dobrego samopoczucia i zdrowia. Wiąże się to ze stworzeniem polityk dedykowanych poszczególnym grupom, na przykład osobom starszym. W Danii podobnie jak w innych państwach nordyckich kładzie się nacisk na rozwiązania cyfrowe w tym aspekcie.(Nordregio, 2021).

Promowanie aktywnego i zdrowego starzenia polega też na dostosowaniu zabudowań, infrastruktury, transportu publicznego i mieszkań, aby były one dostępne dla osób w każdym wieku i różnym stopniu sprawności, jak i działaniach zwiększających inkluzywność i uczestnictwo w społeczeństwie. Przykładem może być Sieć Norweskiego Stowarzyszenia Samorządów Lokalnych. Jest to krajowa sieć, której misją jest dostarczanie informacji i bycie platformą wymiany wiedzy dla samorządów w całej Norwegii. Dodatkowo został opracowany podręcznik na temat rozwoju społeczności przyjaznych starzeniu się, która ma stanowić wytyczne dla pracy samorządów. Dodatkowo, 13 nordyckich samorządów jest członkami Globalnej sieci WHO na rzecz miast i społeczności przyjaznych starzeniu się. Miasta te to Esbjerg, Tampere, Turku, Reykjavik, Levanger, Oslo, Trondheim, Gävle, Göteborg, Hallstahammar, Sztokholm, Uppsala i Östersund.

Wśród przykładów wdrażania srebrnej gospodarki w państwach nordyckich należy wskazać:

1. „Laska kultury” (nor. Den kulturelle spaserstokken) – inicjatywa ta istnieje od 2007 roku, a od 2015 jest finansowana z budżetu samorządu okręgu Trøndelag. Dzięki niej, seniorzy mają zapewniony szerszy dostęp do kultury i sztuki poprzez wydarzenia uwzględniające ich codzienność oraz ogólną sytuację (Nordregio, 2021).

2. „Sto lat w twoim własnym domu” (nor. Hundre år i eget hjem) – powstała w gminie Melhus. Opiera się na idei, że obywatele powinni otrzymać pomoc, której potrzebują, wtedy, gdy jej potrzebują. Ma to zapewnić większą dbałość o siebie poprzez osiągnięcia związane z codziennymi czynnościami oraz poczucie bezpieczeństwa. Do tego powstała sieć bezpieczeństwa obejmująca punkt kompleksowej obsługi zapewniający wymagane usługi i pomoc (Nordregio, 2021).

3. Agencje Zajmujące Się Rekrutacją Starszych Pracowników. W Jämtland Härjedalen (Szwecja) działają trzy takie agencje: Veterankraft, Veteranpoolen i Jämtland senioruthyrning AB. Pierwsze dwie wymienione posiadają franczyzy na terenie całej Szwecji, a trzecia jest firma lokalna. Veteranpoolen była pierwszym takim przedsiębiorstwem i od 2007 roku jej klientami było ponad 100 tysięcy seniorów. Działalność opiera się na projektach i koncentruje się na takich obszarach, jak sprzątanie, malowanie, budownictwo i ogrodnictwo (Nordregio, 2021).

4. „Lepsze życie dla osób starszych o złym stanie zdrowia” (szw. Bättre liv för sjuka äldre) – jest to ogólnokrajowa inicjatywa, której celem jest poprawa opieki i pielęgniarstwa dla osób starszych o najgorszym stanie zdrowia. Działała ona w latach 2010–2014. Od tego czasu region Jämtland Härjedalen wprowadził „Bezpieczny i bezpieczny w domu” („Trygg och säker hemma”) – model współpracy między samorządami a podstawową opieką zdrowotną. Jego celem jest znalezienie osób starszych z wczesnymi problemami spowodowanymi starością, identyfikacja zagrożeń i potrzeb przez wizyty domowe. Planowane są dalsze działania w podobnym obszarach (Nordregio, 2021).

Bariery wprowadzania srebrnej gospodarki w Europie

Srebrna gospodarka stanowi wyraz strategicznego podejścia oraz przyszłościowego myślenia państw i społeczeństw do zapewnienia sobie trwałego rozwoju oraz podnoszenia jakości życia seniorów (Szukalski, 2012). Jednak jej rozwój jest procesem długookresowym, niepozbawionym różnych ograniczeń czy przeszkód. Jedną z takich przeszkód jest niedostrzeganie potencjału ekonomicznego, społecznego czy intelektualnego seniorów, a przez to jego niewykorzystywanie. Mimo już zachodzących zmian mentalnych czy światopoglądowych związanych z procesem starzenia się, czy z samą starością do tego, aby był to trend ogólnospołeczny jest jeszcze daleka droga. Nie mniejszym problemem jest brak świadomości decydentów o postępujących zmianach demograficznych i konsekwencjach z nimi związanych. prawia to, że wiele regulacji i polityk nie jest w pełni dostosowanych do osób starszych, co samo w sobie stanowi barierę rozwoju srebrnej gospodarki oraz srebrnego rynku. (Cizlej, 2022).

Wątpliwości może budzić także kwestia kosztów generowanych przez osoby starsze. Przede wszystkim w kontekście usług medycznych, pielęgnacyjnych czy opiekuńczych. Wraz z wiekiem rośnie zapotrzebowanie na te usługi, co sprawia, że z czasem starzejące się społeczeństwo będzie potrzebowało ich coraz więcej, co może doprowadzić do przeciążenia sektora zdrowotnego. Pewna część usług i dóbr będzie mogła być pokrywana ze środków prywatnych, jednak, zwłaszcza w państwach Europy Wschodniej i Centralnej nie będzie to możliwe dla większości seniorów. Z pomocą przyjść może rozwój technologii i medycyny, a także promowanie aktywnego starzenia się czy zdrowego stylu życia, jednak nie rozwiąże to wszystkich możliwych problemów, jakie mogą pojawić się w wyniku przemian demograficznych związanych ze starzeniem.

Barierą, w szczególności w mniej zamożnych państwach europejskich mogą być dochody seniorów, która na skutek wzrostu ich liczby będzie się pogłębiać (Iwański, 2021). Aby osoby starsze mogły kształtować rynek usług i towarów i mieć na niego realny wpływ konieczne jest dysponowanie przez nich odpowiednimi środkami finansowymi. Innymi przeszkodami mogą być: ograniczanie oferty jedynie do zamożnych osób starszych, niekorzystne wzorce ich konsumpcji na przykład koncentrujące się jedynie na podstawowych potrzebach, ograniczona mobilność seniorów, która może prowadzić do izolacji oraz dalszych ograniczeń. Poczucie izolacji społecznej może mieć szkodliwy wpływ na zdrowie jednostki, w tym na wzrost zachorowalności i śmiertelności (Klimczuk, 2016; Komisja Europejska, 2018).

Starzenie się społeczeństwa jest procesem, który na stałe zagościł w trendach demograficznych na całym świecie. Regionem, którego te zmiany szczególnie dotykają jest Europa. Państwa tego obszaru w różnym stopniu reagują na te zmiany. Niektóre rządy podjęły już działania poprzez stworzenie odpowiednich instytucji, dokumentów czy strategii. Inne państwa, z zamysłem lub bez, nie realizują takiej polityki. Srebrna gospodarka to jednak nie tylko działania sektora publicznego, a przede wszystkim prywatnego. Kluczowe dla powstania i dalszego rozwoju srebrnej gospodarki są zmiany w postrzeganiu starości i uświadomienie sobie możliwości jakie niesie. Transformacje te prowadzą do wytwarzania się nowych wzorów czy całych gałęzi usług i towarów, zmian na rynku pracy czy rozwoju przedsiębiorczość wśród osób starszych. Srebrna gospodarka jest tematem, który będzie nabierał znaczenia w kolejnych latach, zwłaszcza prak- tyczne środki jej zastosowania. Tym samym pojawia się konieczność przedstawienia tej koncepcji i możliwych działań by mogła przeniknąć do świadomości społecznej, a także rozwoju jej w europejskim środowisku akademickim. Japonia uznawana jest za państwo, które najlepiej radzi sobie z kwestią starzenia się społeczeństwa, przede wszystkim przez duży udział innowacji i najnowszych technologii, które są chętnie przyjmowane i akceptowane przez społeczeństwo, ale również działań rządowych oraz oddolnych inicjatyw. Tym samym, państwo to może stać się inspiracją dla rządów państw europejskich oraz sektora prywatnego w Europie.

Fot. Unsplash