Autorka tekstu, który jest częścią Raportu Demograficznego pt.:”Zmiany Demograficzne w Europie„, Anna Čujová, jest ekonomistką. Studia licencjatskie ukończyła na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Tytuł magistra obroniła zaś na Uniwersytecie Rzymskim „La Sapienza“. Obecnie kontynuuje swą edukację w ramach projektu Erasmus+ w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Naukowo zajmuje się zagadnieniem pozycji kobiet na rynku pracy, bezrobo- ciem oraz socjologią pracy. Z pochodzenia jest Słowaczką, a w swoich bada- niach porusza tematy związane z kobietami, rodziną i osobami bezrobotnymi w Polsce, Słowacji i Czechach.
MWR zamieszkują osoby, które są Romami zasiedlającymi zwykle peryferyjne części wsi i miast oraz przejawiającymi oznaki ubóstwa i wykluczenia społecznego (Rusnáková & Pollák, 2016). Infrastruktura mieszkaniowa romskich wspólnot charakteryzuje się tym, że spora część ich populacji zamieszkuje typowe dla ich grupy etnicznej jednostki mieszkalne. Aż 19% populacji romskiej mieszka w innych mieszkalnych jednostkach niż dom czy lokal mieszkalny. Najczęściej są to drewniane chaty, kontenery mieszkalne lub lokale piwniczne. Szacuje się, iż liczba Romów mieszkających w takich warunkach sięga prawie 47 tysięcy, co stanowi około 11% populacji romskiej w Słowacji (Ravasz et al., 2020). Jednostki mieszkalne znajdują się wokół wsi lub miejscowości, na formalnie wydzielonych parcelach, tworząc osady romskie. Znaczna odległość osad od centrum miejscowości, do których należą, to przejaw zjawiska segregacji, jakiej są poddawani obywatele mniejszości romskiej. Badania wykazały, że segregacja przestrzenna Romów od centrów miejscowości nie implikuje wykluczenia komunikacyjnego. Ponad 90% osad romskich ma bezpośredni dostęp do przystanku autobusowego znajdującego się nie dalej niż w promieniu 2 km (Ravasz et al., 2020).
Wykluczenie Romów przejawia się na poziomie infrastrukturalnym. W porównaniu z populacją ogólną Słowacji, w populacji romskiej dostęp do bieżącej wody ma o 30% mniej obywateli (Ravasz et al., 2020). Jest to spowodowane brakiem wybudowanej infrastruktury lub brakiem środków finansowych na instalację wodociągów w jednostkach mieszkalnych. Jedna trzecia gospodarstw domowych w środowisku MWR nie posiada kanalizacji, co oznacza, że część Romów w ogóle nie dysponuje w swoich domach prysznicem ani toaletą. Dodatkowo, co czternaste gospodarstwo domowe nie posiada instalacji elektrycznej, a co siódme ma niepoprawnie zainstalowaną instalację elektryczną (Grauzelová & Markovič, 2018; Ravasz et al., 2020).
Kwestia mieszkalnictwa Romów w społecznościach marginalizowanych jest ważna przede wszystkim ze względu na jej wpływ na możliwości dalszego rozwoju i integracji jednostek ze społeczeństwem. Dramatyczne warunki mieszkaniowe są głównie efektem niskiego poziomu dochodu gospodarstw domowych Romów, co ma bezpośrednie przełożenie na ich jakość życia. Brak odpowiednich warunków higienicznych, brak możliwości wypoczynku po pracy oraz niewystarczająca przestrzeń do nauki znacząco utrudniają wprowadzanie trwałych zmian w nawykach zdrowotnych oraz zawodowych.
Edukacja
Problem braku skutecznych metod edukacyjnych dla osób należących do niezasymilowanych grup społecznych(czyli społeczności MWR) wynika głównie z braku zrozumienia warunków ich życia. Jak wykazano wcześniej, trudne warunki mieszkaniowe oraz ograniczone środki finansowe rodzin są na tyle uciążliwe, że stanowią przeszkodę w standardowym procesie nauki i rozwoju dziecka.
Obiektywne czynniki wpływające na edukację dzieci romskich i ich osiągnięcia w zakresie wykształcenia obejmują głównie kwestie ekonomiczne i mieszkaniowe. W osiedlach romskich dzieci mają ograniczone możliwości przygotowania się do szkoły z uwagi na brak oddzielnego miejsca, w którym mogłyby się skupić na nauce. Dodatkowo częstym problemem jest niedostępność bądź częste przerwy w dostawie prądu. Kolejną barierą jest zaangażowanie dzieci w obowiązki domowe, takie jak opieka nad młodszymi rodzeństwem czy pomoc w pracach gospodarczych. Te aktywności absorbują dużą część czasu wolnego dziecka i utrudniają mu przygotowanie do lekcji w szkole. Ich wysiłek często nie jest doceniany, a realizując zadania znacznie wykraczające poza te, przypisane do ich wieku rozwojowego, dzieci poddawane są ze strony rodziców parentyfikacji (Hooper, 2011; Schier, 2014). W oparciu o przedstawione fakty można stwierdzić, że dzieci romskie z MWR mają utrudniony dostęp do edukacji z wielu powodów. Środowisko, w którym dorastają, odmienna socjalizacja oraz niski poziom kapitału kulturowego i umiejętności językowych są głównymi przeszkodami znacząco wpływającymi na ich początkową sytuację edukacyjną w momencie rozpoczęcia nauki w szkole (Liba, 2018; Šprocha, 2011).
Istotnym czynnikiem utrudniającym naukę dzieci romskich jest brak znajomości języka słowackiego, który jest językiem nauczania we wszystkich szkołach w Słowacji. Badania przeprowadzone na populacji romskiej wykazały, że im dalej od zintegrowanej społeczności Romowie zamieszkują, tym większy udział w ich codziennej komunikacji ma język romski. W ponad 60% osiedli znajdujących się poza miastami język romski używany jest jako język wiodący. W bardziej zintegrowanych z lokalną społecznością wspólnotach romskich tylko w 16% gospodarstw domowych używany jest wyłącznie język romski (Ravasz et al., 2020). Inne dane wskazują, że w 82% gospodarstw domowych, w których mieszkają dzieci w wieku przedszkolnym, codzienna komunikacja odbywa się w języku romskim. W rezultacie dzieci z tych rodzin prawdopodobnie dołączają do przedszkola lub szkoły bez dostatecznej znajomości języka wykładowego (Grauzelová & Markovič, 2018). Ten problem nasila się głównie na południu Słowacji, gdzie poza językiem romskim dominuje również język węgierski. Język słowacki jest dla osób dorastających w tych środowiskach często nieznany, mimo że jest to oficjalny język urzędowy (Ravasz, 2017).
Poza barierą językową trudnością dla dzieci z MWR jest także dostęp do placówek edukacyjnych. Tylko 39% populacji Romów ma dostęp do szkoły podstawowej z pełnym zakresem klas w odległości mniejszej niż 2 km od miejsca zamieszkania (Ravasz et al., 2020). Centra społeczne, będące rodzajem świetlic, są rozpowszechnione przede wszystkim w regionach o największym zaludnieniu przez Romów, tj. Košický kraj, Prešovský kraj, Banskobystrický kraj. Jednak dostęp do tego rodzaju instytucji ma średnio tylko 20% populacji Romów (Ravasz et al., 2020).
Niekorzystna sytuacja finansowa Romów mieszkających w osiedlach odległych od centrów miast oraz negatywne postawy wobec kształcenia dzieci – zarówno ze rodziców – powodują, że podróż do szkoły podstawowej staje się mało atrakcyjną i niekorzystną opcją wychowawczą w opinii Romów (Ravasz et al., 2020; Šprocha, 2011). Warto jednak podkreślić, że jednym z czynników motywujących dzieci do uczestnictwa w lekcjach w szkole może być możliwość otrzymywania wsparcia finansowego dla rodziny, które jest przyznawane na podstawie raportowania obecności dzieci w szkole (MPSVaR, 2024).
Obok barier materialnych istnieją również bariery aspiracyjne. Indywidualne postrzeganie szans na osiągnięcie sukcesu społecznego oraz postawy wobec ideologii sukcesu mają istotny wpływ na kształtowanie aspiracji zawodowych jednostek. Te aspiracje w znacznym stopniu determinują osiągnięty poziom wykształcenia oraz możliwości zatrudnienia na rynku pracy (Šprocha, 2011).
Należy mieć na uwadze, że proces edukacji Romów oraz związana z nim struktura edukacyjna są zagadnieniami o wysokim stopniu złożoności i wielowymiarowości, które są uwarunkowane przez różnorodne czynniki (Balážová, 2016; Šprocha, 2011). Obserwując model wychowania potomków w społeczności romskiej, można dostrzec, że ich tradycyjna edukacja ma charakter wspólnotowy. Dzieci uczestniczą w codziennych zajęciach w domu, gdzie przyswajają wartości i normy, słuchając i obserwując dorosłych członków społeczności. Są oni traktowani jak „mali dorośli” – nie oczekuje się od nich konieczności uzyskiwania przyzwolenia w przypadku wyrażania swoich potrzeb czy pragnień. Jednakże system wartości, w jakim wychowują się dzieci romskie, jest często niezgodny z systemem wartości przyjętym w szkolnym systemie edukacyjnym. Wiele dzieci romskich po rozpoczęciu nauki w szkole ma trudności w przystosowaniu się do nowego środowiska. Często przejawiają one negatywny stosunek do szkolnictwa, co może być skutkiem negatywnych doświadczeń, np. niepowodzeń w nauce lub odrzucenia ze strony rówieśników. Dla wielu z nich podjęcie nauki w szkole to wyjątkowo trudne doświadczenie, ponieważ wiąże się z opuszczeniem rodziny, rodzeństwa i koniecznością kontrolowania swoich uczuć w nowym otoczeniu (Šprocha, 2011).
Włączenie romskich dzieci w system edukacji napotyka na obiektywne przeszkody. Jedną z nich jest brak uwzględnienia różnic w wieku społecznym (Włodarczyk, 2010) między dziećmi romskimi a nieromskimi, inną zaś niewłaściwe ustawienie procesu kształcenia, który zakłada konieczność codziennego przygotowywanie się do lekcji, często z pomocą rodziców (Šprocha, 2011). Kolejną z przeszkód jest powszechne zjawisko przerywania edukacji przed jej ukończeniem lub brak kontynuacji nauki po ukończeniu szkoły podstawowej. W badaniach wskazuje się na następujące przyczyny tego zjawiska: brak zainteresowania nauką, trudności finansowe oraz konieczność pomocy rodzicom w obowiązkach domowych i opiece nad rodzeństwem (Balážová, 2016).
Powyższe zjawiska i problemy ściśle wiążą się z poruszanymi wcześniej kwestiami, zwłaszcza z problemem bezrobocia. Brak odpowiedniego wykształcenia i kwalifikacji potrzebnych do podjęcia pracy zapewniającej satysfakcjonujące wynagrodzenie prowadzi do niestabilnej sytuacji finansowej, złych warunków mieszkaniowych oraz ogranicza możliwości edukacyjne kolejnych pokoleń. Jest to przykład efektu spirali ubóstwa – czyli przekazu międzypokoleniowego negatywnych wzorców rodzinnych – będącego wynikiem zaniedbań ze strony władz publicznych, które na przestrzeni lat przyczyniły się do stopniowej separacji i marginalizacji społeczności romskiej.
Fot. Unsplash
