Artykuł opracowany został przez Koło Naukowe Stosunków Międzynarodowych, działające przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.

Jednym z najszybciej narastających problemów, które coraz silniej dotykają społeczeństwa krajów wysoko rozwiniętych jest kwestia demograficzna. Od zakończenia II wojny światowej minęło kilkadziesiąt lat pokoju, co sprzyjało eksplozji demograficznej, ale okres ten przyniósł także szereg zjawisk negatywnych związanych z kwestiami demograficznymi. W tym artykule zostanie przedstawiony wpływ starzenia się społeczeństwa na bezpieczeństwo narodowe na przykładzie Chińskiej Republiki Ludowej oraz Federacji Rosyjskiej.

Kontekst demograficzny Chin i Rosji

Najnowsze statystyki wskazują narastający kryzys demograficzny w Chinach, gdzie coraz mniejsza ilość młodych ludzi decyduje się na założenie rodziny, co skutkuje spadkiem wskaźnika urodzeń. W ciągu 2023 roku populacja Chin zmalała o 2,087 mln osób, osiągając liczbę 1,409 mld. Spadek liczby ludności utrzymuje się już drugi rok z rzędu. Był on większy niż w poprzednim okresie, kiedy wyniósł 0,85 mln. W tym samym czasie nastąpiło większe zmniejszenie grupy wiekowej 16–59 lat (o ponad 10 mln osób), co stanowi 864,8 mln osób, a udział tej grupy w ogólnej populacji zmalał do 61,3%.

W 2023 roku nastąpiło większe zmniejszenie liczby ludności w Chinach niż w poprzednim roku, gdy populacja kraju zmniejszyła się o 850 tys. osób. To pierwszy taki spadek od 1961 roku, gdy kraj doświadczył Wielkiego Głodu za czasów Mao Zedonga. Według informacji z Narodowego Biura Statystycznego, wskaźnik urodzeń w 2023 roku wyniósł rekordowo niskie 6,39 urodzeń na 1000 osób, w porównaniu do 6,77 urodzeń w 2022 roku.  Przechodząc do sytuacji demograficznej w Federacji Rosyjskiej, jest ona ściśle powiązana z aspektami gospodarczymi i społecznymi kraju, co sprawia, że kwestie polityki demograficznej są szczególnie istotne. Obserwujemy spadek poziomu dochodów ludności oraz konsekwencje reżimu sankcji, co ma wpływ na napięcia społeczne, inflację i stopę bezrobocia. 

Dodatkowym czynnikiem jest również tak zwana „Specjalna Operacja Wojskowa” w Federacji Rosyjskiej. Inwazja Rosji na Ukrainę znacząco pogorszyła już krytyczną sytuację demograficzną Rosji. Rekrutacja wojskowa i znaczna emigracja pogłębiają problemy niskiego przyrostu naturalnego i spadającej średniej długości życia. Skład populacji ulega zmianie, z widoczną ucieczką młodych, wykształconych mężczyzn oraz napływem głównie starszych osób, kobiet i dzieci z Ukrainy. Pomimo szeroko zakrojonych starań prezydenta Władimira Putina, mających na celu przeciwdziałanie tym wyzwaniom demograficznym poprzez różne programy narodowe i inicjatywy, sukces był ograniczony. Obecne zaangażowanie wojskowe i przekierowanie zasobów na konflikt dalej podważają możliwość odwrócenia tych negatywnych trendów demograficznych. Wyżej wymienione czynniki, wraz z urbanizacją i różnicami w warunkach rozwoju regionalnego, determinują jakościowy potencjał demografii w Rosji. Populacja Rosji w styczniu 2018 r. wynosiła około 146,88 mln, co plasuje ten kraj na dziewiątym miejscu na świecie. Szczególną uwagę zwraca się na migrację, ponieważ w Federacji Rosyjskiej przebywa około 10 milionów migrantów, z czego około 4 miliony przebywa w kraju nielegalnie. Większość migrantów koncentruje się w dużych miastach, takich jak Moskwa i Petersburg, co obciąża sytuację gospodarczą i dobrobyt społeczny.

Populacja jest nierównomiernie rozmieszczona w całym kraju, z około 68 procentami mieszkającymi w europejskiej części Rosji i resztą w części azjatyckiej, która jest znacznie mniej zaludniona. Istnieje również znaczna liczba narodowości i grup etnicznych, z których większość to Rosjanie (81 procent), Tatarzy (3,9 procent), Ukraińcy (1,4 procent) i inni. Ponadto głównym problemem polityki demograficznej w Rosji jest niski wskaźnik urodzeń, co sprawia, że wyzwaniem dla kraju jest zwiększenie tego wskaźnika. Podejmowane są różne środki w celu stymulowania przyrostu naturalnego, w tym wsparcie finansowe dla rodzin z dziećmi, rozwój infrastruktury przedszkolnej i zapewnienie mieszkań dla młodych rodzin. 

 Polityka jednego dziecka w Chinach

Obecny kryzys demograficzny wywodzi się z okresu Mao Zedonga. Po klęsce głodu z lat 1959–1961, w latach 1962–1971 nastąpiła gwałtowna eksplozja demograficzna, w wyniku której urodziło się 277,9 mln dzieci. W reakcji na to władze wprowadziły w 1970 r. pierwsze ograniczenia dotyczące liczby dzieci w rodzinie, znane jako „polityka dwojga dzieci w rodzinie”. Pomimo tych ograniczeń, przyrost populacji pozostawał wysoki, co doprowadziło do dalszego zaostrzenia polityki w latach osiemdziesiątych, ograniczając możliwość posiadania dzieci do jednego w miastach i dwóch na wsi (pod warunkiem, że pierwsze dziecko było dziewczynką). Realizacja tych regulacji była poparta drakońskimi środkami, takimi jak przymusowe sterylizacje i aborcje, nawet w zaawansowanej ciąży.

Koszt ludzki tego eksperymentu demograficznego był ogromny. Według oficjalnych danych chińskiego Ministerstwa Zdrowia do 2014 roku przeprowadzono w ChRL 336 mln aborcji. Państwowe interwencje w życie prywatne rodzin skutkowały karaniem finansowym i represjami wobec niespełniających oczekiwań władzy, a nawet więzieniami lub samobójstwami. Aborcje dotyczyły głównie dziewcząt, ponieważ w kulturze jednego dziecka milionom rodzin wiejskich zależało na posiadaniu syna, który mógłby dziedziczyć gospodarstwo. To prowadziło do zaburzenia równowagi płciowej, gdzie na 100 dziewczynek rodziło się od 117 do 120 chłopców, co z kolei napędzało handel kobietami z biedniejszych sąsiednich krajów, takich jak Korea Płn.

Pod przywództwem Xi Jinpinga w 2015 roku Chiny zrezygnowały z „polityki jednego dziecka” na rzecz promowania wielodzietnej rodziny. Niemniej jednak, zmiany kulturowe skierowane przeciwnie do tendencji pronatalnych, ograniczenia budżetowe, niewielka imigracja i malejąca liczba kobiet w wieku rozrodczym stanowią wyzwanie, które może być trudne do przezwyciężenia. W rezultacie załamanie demograficzne będzie miało istotny wpływ zarówno na politykę wewnętrzną, jak i zagraniczną Chin.

Wpływ wojny z Ukrainą na sytuację demograficzną w Rosji

Rosja zmaga się z poważnymi problemami demograficznymi, które zostały dodatkowo skomplikowane przez trwającą inwazję na Ukrainę. Konflikt ten nie tylko przyczynia się do bezpośrednich strat ludzkich, ale również generuje szereg długoterminowych wyzwań demograficznych, które mogą mieć znaczący wpływ na przyszłość kraju.

Wojna z Ukrainą doprowadziła do przymusowego przemieszczenia milionów osób. Z Ukrainy do Rosji przeniosło się ponad 2,8 miliona osób od początku konfliktu, a ponad milion ludzi z regionów Doniecka i Ługańska musiało uciec albo zostali deportowani do Rosji w ciągu ostatnich dziesięciu lat. Wielu z tych ludzi otrzymało rosyjskie obywatelstwo, w tym około dwóch milionów Krymian po aneksji tego terytorium w 2014 roku. Władze rosyjskie, widząc w tym możliwość zaradzenia kryzysowi demograficznemu, aktywnie włączają te osoby do społeczeństwa rosyjskiego, traktując ich jako nowy zasób ludnościowy. Jednakże te działania są częścią szerszej strategii demograficznej, która może być postrzegana jako próba inżynierii demograficznej. Uczestnictwo Rosji w konflikcie z Ukrainą wynika częściowo z głębszych obaw o reprodukcję społeczną kraju. Rosja boryka się z problemem spadku liczby ludności, co jest wynikiem niskiej dzietności i wysokiej śmiertelności, szczególnie wśród mężczyzn, którzy często umierają przed osiągnięciem sześćdziesiątego roku życia. W odpowiedzi na to, rząd rosyjski próbuje zastosować „tradycyjne wartości” jako rozwiązanie, promując polityki zwiększające dzietność, takie jak wprowadzenie tytułu „Matki-bohaterki” dla kobiet, które rodzą i wychowują wielu potomków. Jednak te polityki spotykają się z różnymi reakcjami społecznymi, często krytykowane są za próbę ograniczenia wolności reprodukcyjnych i wyborów życiowych, szczególnie kobiet.

Rosja, starając się zaradzić deficytowi populacji, szczególnie tej w wieku produkcyjnym i zdolnej do służby wojskowej, znalazła w przesiedleńcach z Ukrainy potencjalne źródło „nowych” obywateli. Ta polityka, choć ma na celu odwrócenie trendów demograficznych, rodzi szereg kwestii etycznych i prawnych, szczególnie w kontekście międzynarodowych oskarżeń o zbrodnie wojenne i naruszenia praw człowieka. O tym świadczą różne programy integracyjne, które upraszczają uzyskanie obywatelstwa dla uchodźców. Pomimo tych działań, wciąż istnieje niepewność co do skuteczności tych polityk w długoterminowym rozwiązywaniu rosyjskiego kryzysu demograficznego. Wciąż pozostaje pytanie, czy przesiedleni Ukraińcy zdecydują się na stałe związać swoją przyszłość z Rosją, czy też będą dążyć do powrotu do swojego kraju, gdy tylko pozwolą na to okoliczności. W każdym razie, wyniki tych działań będą miały długotrwały wpływ na demografię i społeczną strukturę Rosji.

Prognozy dotyczące przyszłych trendów demograficznych

Od samego początku „polityka jednego dziecka” w Chinach była przedmiotem kontrowersji wśród ekspertów demograficznych, którzy ostrzegali przed długofalowymi negatywnymi skutkami jej wprowadzenia. Liderzy KPCh zignorowali te ostrzeżenia, skupiając się głównie na szybkim ograniczeniu przyrostu naturalnego. Lokalne władze często przekłamywały statystyki urodzeń, aby uzyskać korzyści finansowe i polityczne, co dodatkowo zniekształcało obraz sytuacji demograficznej. Rzeczywisty obraz populacji Chin ujawnił się prawdopodobnie dopiero w pierwszych latach XXI wieku, gdy zaczęto wprowadzać digitalizację danych rejestru gospodarstw domowych i systemu meldunkowego. Mimo to, reformy w polityce rodzinnej napotykały opór ze strony aparatu partyjno-państwowego, który wykorzystywał swoją władzę nad ludnością do celów politycznych i osobistych korzyści. Dopiero za rządów Xi Jinpinga lokalny opór został przełamany, a Narodowa Komisja Planowania Rodziny została rozwiązana w 2013 roku, zastąpiona przez Narodową Komisję Zdrowia i Planowania Rodziny. W odpowiedzi na kryzys demograficzny w 2015 roku wprowadzono politykę umożliwiającą posiadanie dwójki dzieci, a w 2021 roku dodatkowo zezwolono na trójkę dzieci. Mimo to, liberalizacja polityki rodzinnej nie przyniosła znaczącego wzrostu liczby urodzeń w kolejnych latach.

Według analizy Ivana Aleshkovskiego, prognozy dotyczące przyszłych trendów demograficznych w Rosji wskazują na kontynuację kryzysu demograficznego, który będzie miał głębokie skutki społeczne i gospodarcze. Oczekuje się, że liczba ludności Rosji będzie kontynuować swój spadek, który zaczął się już w latach 90-tych, przypisywany zarówno niskiej dzietności, jak i wysokiej śmiertelności, szczególnie wśród mężczyzn w wieku produkcyjnym. Rosja będzie się mierzyć ze znaczącym starzeniem populacji. Prognozuje się, że proporcja osób starszych wzrośnie, co spowoduje zwiększenie „demograficznego obciążenia”, czyli stosunku liczby osób starszych do liczby osób w wieku produkcyjnym. To będzie miało znaczący wpływ na systemy emerytalne, opiekę zdrowotną i inne usługi publiczne. Rosja prawdopodobnie będzie nadal polegać na imigracji, aby złagodzić skutki spadku liczby ludności i starzenia się społeczeństwa. Migranci mogą pomóc w zapełnieniu luki w rynku pracy, ale nie rozwiążą całkowicie problemów demograficznych. Spadająca liczba ludności i starzejące się społeczeństwo mogą ograniczyć zdolności Rosji do utrzymania swojej pozycji gospodarczej i wpływów na arenie międzynarodowej. Mniejsza liczba osób w wieku produkcyjnym może hamować wzrost gospodarczy i zwiększać obciążenie dla systemu opieki społecznej.

Wpływ na bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe

Wpływ zmian demograficznych na strategie obronne Chin i Rosji

Zmiany demograficzne w Chinach mają coraz większy wpływ na strategie obronne tego państwa, zarówno w kontekście krajowym, jak i globalnym. Spadek liczby ludności, zwłaszcza w grupach wiekowych odpowiedzialnych za służbę wojskową, stawia przed chińskimi władzami wyzwania związane z zapewnieniem wystarczającej liczby rekrutów do armii. Ponadto, obniżenie się wskaźnika urodzeń może wpłynąć na potencjalne zdolności militarno-ekonomiczne Chin oraz ich zdolność do prowadzenia długotrwałych operacji obronnych lub interwencyjnych.

W obliczu tych wyzwań, Chiny mogą być zmuszone do przemyślenia i dostosowania swoich strategii obronnych. Jest to istotne zarówno w kontekście krajowym, gdzie stabilność wewnętrzna i obrona terytorialna są priorytetami, jak i w wymiarze międzynarodowym, gdzie Chiny odgrywają coraz większą rolę jako globalny aktor polityczny i militarystyczny. Wraz ze zmniejszeniem się populacji, Chiny mogą być zmuszone do zwiększenia inwestycji w nowoczesne technologie wojskowe oraz zdolności obronne, aby skompensować ewentualne niedobory personelu. Ponadto, zmiany demograficzne mogą wpłynąć na geopolityczne zainteresowania Chin, ich relacje z sąsiadami oraz politykę obronną w regionie Azji-Pacyfiku.

W dłuższej perspektywie, destabilizacja demograficzna może również wpłynąć na politykę bezpieczeństwa Chin, zarówno w kontekście wewnętrznym, jak i zagranicznym. Chińskie władze mogą być zmuszone do przemyślenia swojej roli w regionie, podejścia do konfliktów zbrojnych oraz stosunków międzynarodowych, aby skutecznie zarządzać wyzwaniami wynikającymi z przemian demograficznych. Zmiany demograficzne mają znaczący wpływ na strategie obronne Rosji, co odzwierciedlają długoterminowe interesy i historyczne uwarunkowania państwa, które determinują kierunki jego rozwoju. Strategia demograficzna Rosji, wpływająca na dynamikę populacji oraz jej geograficzne priorytety, jest odzwierciedleniem długofalowych interesów narodowych, które ukształtowały się przez wieki.

Z historycznego punktu widzenia, Rosja, podobnie jak inne europejskie mocarstwa, angażowała się w kolonizację nowych terytoriów, co miało bezpośredni wpływ na jej demografię. Przemieszczenia populacji na nowo zdobyte tereny, choć później niż w przypadku innych europejskich państw, przyczyniły się do ekspansji terytorialnej i wzrostu liczby ludności, co było kluczowe dla utrzymania statusu geopolitycznego kraju. Zmiany demograficzne, takie jak spadek dzietności i starzenie się populacji, mają wpływ na możliwości rekrutacyjne i skuteczność sił zbrojnych, co zmusza Rosję do przemyślenia swojej polityki demograficznej i migracyjnej, aby zapewnić odpowiednią liczbę zdolnej do służby populacji. Rosyjska strategia obronna jest zatem ściśle związana z polityką demograficzną, która ma na celu nie tylko zwiększenie dzietności, ale także integrację imigrantów, którzy mogą wspierać siły robocze i obronne kraju. To pokazuje, jak ważne jest dla Rosji zarządzanie demografią w kontekście zachowania siły roboczej zdolnej do służby wojskowej oraz ogólnie obronności kraju.

Wpływ zmian demograficznych na gospodarkę

Spadek liczby ludności prowadzi do utraty kapitału ludzkiego, co oznacza mniejszą liczbę przedsiębiorców, innowatorów oraz wykwalifikowanych pracowników. Poprawa opieki zdrowotnej i ogólnego rozwoju spowodowały wydłużenie średniej długości życia, co w połączeniu z niższymi wskaźnikami dzietności przyspiesza proces starzenia się społeczeństwa. Mimo że Chiny przeszły długą drogę w kierunku bardziej zaawansowanego technologicznie modelu produkcji, wiele firm nadal opiera się głównie na pracy fizycznej. To skutkuje wzrostem kosztów pracy i utrudnia konkurencję na światowym rynku. Ponadto, Chiny nie mogą liczyć na znaczną liczbę migrantów, co dodatkowo pogłębia wyzwania związane z niedoborem siły roboczej. Niemniej jednak, w krótkim okresie nie spodziewa się drastycznego niedoboru pracowników, ponieważ kraj dysponuje sporą pulą osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin.

Zmiany demograficzne mają również znaczący wpływ na gospodarkę Rosji, co zostało szczegółowo przeanalizowane w badaniu używającym modelu Bayesian VAR. Wyniki badań wskazują, że zmiany demograficzne przyczyniły się znacząco do obniżenia tempa wzrostu gospodarczego Rosji w ostatnich dekadach. Kontynuacja przesunięcia demograficznego w kierunku starszej populacji jest prawdopodobnym czynnikiem, który zwiększał wzrost PKB w Rosji w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci. Analiza wykazała, że w ciągu ostatniej dekady efekty demograficzne nie miały już istotnego wpływu na zmiany poziomu wzrostu PKB w Rosji. W związku z tym przyszły wzrost PKB w Rosji będzie prawdopodobnie zależeć bardziej od wzrostu produktywności strukturalnej, nowych technologii i efektywności pracowników, a mniej od zmian demograficznych.

Podczas gdy zmiany w strukturze wiekowej ludności miały wcześniej wpływ na gospodarkę przez zmiany w oszczędnościach, wzorce konsumpcji, inwestycje oraz rynek pracy i mieszkalnictwo, obecnie wpływ ten wydaje się osłabiony. Głównym wyzwaniem jest zarządzanie gospodarką w kontekście starzejącego się społeczeństwa, które może prowadzić do spadku oszczędności krajowych, co z kolei może obniżyć inwestycje i wzrost gospodarczy. To sugeruje, że Rosja może doświadczyć trudności z utrzymaniem dotychczasowego tempa wzrostu bez znaczących reform w zakresie polityki gospodarczej i społecznej, które adresują wyzwania demograficzne.

Skutki dla międzynarodowej polityki zagranicznej i stabilności regionalnej

Przyśpieszające załamanie demograficzne rzutuje nie tylko na politykę wewnętrzną, lecz także międzynarodową Chin. Jeszcze w połowie rządów Hu Jintao (2003–2013) w elitach partyjnych pojawiła się teza o zamykaniu się przed ChRL „okna możliwości strategicznych”. Można zaryzykować twierdzenie, że taka ocena wynikała m.in. z uprzytomnienia sobie przez kierownictwo KPCh nadchodzącego kryzysu populacyjnego i jego negatywnego wpływu na wzrost potencjału ekonomicznego i politycznego państwa. Wybór Xi Jinpinga na przywódcę i oddanie mu bezprecedensowej władzy również były podyktowane świadomością, że czas przestaje działać na korzyść Chin. W efekcie problemy ludnościowe mogą popychać partyjnych przywódców do przyspieszenia realizacji agendy Pekinu na arenie międzynarodowej: wypchnięcia Stanów Zjednoczonych z Azji Wschodniej, opanowania Tajwanu i przebudowy istniejącego porządku światowego na korzyść ChRL w taki sposób, aby mogła lepiej poradzić sobie ze skutkami starzenia się i kurczenia populacji.

Analiza na temat demograficznych i migracyjnych polityk Rosji ukazuje głębokie skutki tych zjawisk dla międzynarodowej polityki zagranicznej oraz stabilności regionalnej kraju. Wpływ zmian demograficznych na Rosję manifestuje się przede wszystkim przez spadek liczby ludności oraz starzenie się społeczeństwa, co zmusza kraj do poszukiwania nowych rozwiązań demograficznych i ekonomicznych, takich jak promowanie imigracji. Spadek liczby ludności i postępujące starzenie się społeczeństwa wymusza FR podjęcie działań mających na celu odwrócenie negatywnych trendów demograficznych. Rosja, podobnie jak inne kraje rozwinięte, stara się przyciągnąć migrantów, szczególnie z krajów postsowieckich, co jest widoczne w jej politykach ułatwiających przyjmowanie obywatelstwa i zatrudnienie. Migranci mają za zadanie nie tylko zapełnić luki na rynku pracy, ale także przyczynić się do stabilizacji demograficznej kraju.

Jednak zależność od migracji może prowadzić do różnych społecznych i politycznych wyzwań. Migracja staje się kluczowym elementem rosyjskiej polityki demograficznej, jednak przepływ migrantów może również prowadzić do napięć społecznych i wyzwań związanych z integracją. W związku z tym Rosja stoi przed wyzwaniem zarządzania tą migracją w sposób, który minimalizuje społeczne i kulturowe napięcia, jednocześnie maksymalizując korzyści ekonomiczne. Zmiany demograficzne wpływają również na międzynarodową politykę zagraniczną Rosji, szczególnie w kontekście jej relacji z sąsiednimi krajami, które są głównymi źródłami migracji. Wzrost liczby migrantów z krajów postsowieckich wpływa na regionalną stabilność i współpracę, szczególnie w kontekście zarządzania migracją i ochrony praw migrantów. Demograficzne wyzwania Rosji wpływają na jej stosunki międzynarodowe, zwłaszcza że kraj ten dąży do utrzymania swojej populacji i siły roboczej na odpowiednim poziomie.

Dodatkowo, przepływ migrantów i polityki migracyjne mogą prowadzić do napięć wewnętrznych, co z kolei wpływa na stosunki z sąsiednimi krajami. Problem ten jest szczególnie istotny w kontekście narastającej migrantofoobii i ksenofobii, które mogą wpływać na spójność społeczną i międzynarodowe stosunki Rosji. Rosyjska polityka migracyjna, choć ma na celu zwiększenie dzietności i odwrócenie trendów demograficznych, wymaga dalszych działań mających na celu zintegrowanie migrantów w społeczeństwo oraz zarządzanie społecznymi i politycznymi implikacjami związanymi z rosnącą różnorodnością populacji .

 Przyszłe scenariusze i strategie adaptacyjne

Przegląd możliwych ścieżek adaptacyjnych, które mogą podjąć Chiny i Rosja, by sprostać wyzwaniom demograficznym

Władze centralne Chin skupiają się na promowaniu tradycyjnego modelu rodziny i zachęcają do posiadania większej liczby dzieci w imię patriotyzmu. W październiku 2023 roku Xi Jinping, w wystąpieniu na kongresie Chińskiej Federacji Kobiet, podkreślił kluczową rolę kobiet i wezwał do ustanowienia „nowego trendu rodzinnej wartości”. Dodatkowo zaakcentował konieczność „aktywnego promowania nowej kultury małżeństwa i rodzicielstwa oraz wzmacniania edukacji dotyczącej poglądów młodych ludzi na temat małżeństwa, prokreacji i rodziny”. Jednakże, wydaje się, że takie apelacje mogą spotkać się z ograniczonym odzewem, zwłaszcza że kolidują one z oczekiwaniami większości społeczeństwa. W związku z tym, KPCh sięga po środki prawne, takie jak utrudnienie procedury rozwodowej poprzez wprowadzenie obowiązkowego okresu „na ochłonięcie” w 2021 roku oraz zalecenie sądom podległym partii minimalizacji liczby przyjętych wniosków o rozwód, co skutkuje odrzuceniem 66% z nich w pierwszej instancji. Nawet dochodzi do absurdalnych sytuacji, jak odmowa udzielenia rozwodu ofierze handlu ludźmi, która została zmuszona do poślubienia mężczyzny, który ją kupił. Przemoc domowa również często jest tuszowana lub bagatelizowana przez władze.

W dążeniu do realizacji polityki pronatalnych rząd Chin stara się angażować władze na różnych szczeblach administracyjnych. W 2022 roku Rada Państwowa ogłosiła, że „władze lokalne powinny zapewniać preferencyjne warunki mieszkaniowe dla rodzin wielodzietnych, takie jak przydzielenie większych mieszkań komunalnych”. Niemniej jednak, decydenci regionalni mają ograniczony wpływ na demografię, pomimo wysiłków propagandowych ze strony władz centralnych. Kluczowym wyzwaniem jest niewystarczająca liczba kobiet w wieku rozrodczym, która zmniejszyła się o ponad 40 milionów między 2010 a 2020 rokiem. Dlatego nawet przy odpowiednich zachętach socjalnych, wzrost dzietności może być ograniczony przez niewielkie zaplecze populacyjne, co w najlepszym przypadku pozwoli na spowolnienie trendu spadkowego, ale nie zatrzyma kryzysu demograficznego.

Rosja również jak i Chiny stoi przed szeregiem wyzwań demograficznych, w tym starzeniem się społeczeństwa, niskim przyrostem naturalnym i migracją młodych ludzi do miast lub za granicę. Aby sprostać tym wyzwaniom, Rosja może rozważyć kilka ścieżek adaptacyjnych, które będą przedstawione poniżej:

• Adaptacyjna polityka migracyjna: Współpraca międzynarodowa, jak pokazuje współpraca z Chinami w dziedzinie edukacji i nauki, może przyczynić się do wzajemnego korzystania z międzynarodowych talentów i migracji akademickiej. Rosja może wykorzystać cyfrową gospodarkę do reformowania swojego systemu migracyjnego, ułatwiając przepływy międzynarodowe i zapewniając lepsze możliwości integracji i adaptacji dla migrantów. Dla przykładu, zwiększona współpraca z chińskimi instytucjami edukacyjnymi może zwiększyć przepływ studentów i naukowców, co przyczyni się do odmłodzenia demograficznego i kulturalnego wzbogacenia.
• Wzmocnienie polityki pronatalistycznej: Analogicznie do Chin, Rosja mogłaby zwiększyć swoje wysiłki na rzecz promowania większej liczby urodzeń poprzez oferowanie korzyści rodzinom wielodzietnym, takich jak preferencyjne warunki mieszkaniowe, dodatki rodzinne i wsparcie w edukacji dzieci. Wzmocnienie roli kobiet w społeczeństwie i zachęcanie do posiadania większej liczby dzieci mogłoby być połączone z nowoczesnymi formami wsparcia, takimi jak cyfrowe narzędzia do zarządzania opieką zdrowotną i edukacją.
• Inwestycje w technologie i edukację: Odpowiadając na rosnące potrzeby cyfrowej gospodarki, Rosja może inwestować w edukację i szkolenia w dziedzinie nowych technologii. Oferowanie programów nauczania, które przygotowują młodych ludzi do pracy w sektorach przyszłości, takich jak AI, cyberbezpieczeństwo, i inne, mogłoby przyciągnąć młodych ludzi do pozostania w kraju i przyczynić się do ich późniejszej reprodukcji.
• Integracja i adaptacja kulturowa: Podobnie jak w przypadku adaptacyjnych strategii innych krajów, Rosja mogłaby pracować nad lepszą integracją imigrantów, co ostatecznie mogłoby przynieść korzyści demograficzne. Adaptacyjna polityka migracyjna mogłaby pomóc w lepszej adaptacji i integracji obywateli przybywających do Rosji, co zwiększyłoby ich skłonność do osiedlenia się i zakładania rodzin.

Te strategie wymagałyby skoordynowanego podejścia, które łączy politykę rządową, prywatne inicjatywy i międzynarodową współpracę, aby efektywnie przeciwdziałać problemom demograficznym. Rosja, korzystając z doświadczeń i innowacji takich jak te omawiane na rosyjsko-chińskim kongresie, mogłaby skutecznie przeformułować swoje podejście do demografii na nowe czasy.

Rola technologii i innowacji w zniwelowaniu wpływu starzenia się populacji na bezpieczeństwo

Władze rozważają również inne niż wzrost dzietności sposoby wyjścia z sytuacji. Mówi się o robotyzacji, która ma zaradzić niedoborowi rąk do pracy. Chiny mają też dążyć do awansu technologicznego i przesunięcia się wyżej w międzynarodowym podziale pracy, aby przejąć od zachodnich firm bardziej zaawansowaną produkcję wymagającą mniejszej liczby zatrudnionych. To zaś wymaga nakładów i ogranicza pole do tworzenia masowych programów społecznych. Odwrócenie piramidy demograficznej wpłynie jednak na zdolności inwestycyjne państwa. Wzrośnie liczba osób w wieku emerytalnym, które nie tylko przestaną odkładać pieniądze, lecz także będą musiały zwiększyć wydatki. Pośrednio odbije się to negatywnie również na możliwościach oszczędzania przez ich pracujące dzieci, które będą musiały im pomagać. Do tej pory ChRL finansowała przedsięwzięcia napędzające gospodarkę z depozytów zgromadzonych przez obywateli w państwowych bankach. Potencjał takiego mechanizmu fundowania inwestycji powoli, ale systematycznie będzie się więc zmniejszać.

Podsumowanie

Starzenie się społeczeństwa stanowi jedno z najważniejszych wyzwań demograficznych, z którymi zmaga się obecnie wiele krajów rozwiniętych, w tym Chiny i Rosja. W przypadku Chin, kwestie te są intensywnie analizowane, ale mniej obecne w publicznym dyskursie. Przemiany demograficzne w Chinach mają głęboki wpływ na politykę wewnętrzną i międzynarodową, ograniczając możliwości ekonomiczne i zmuszając do przemyślenia zarówno polityki społecznej, jak i strategii obronnej.

W kontekście Rosji, problem starzenia się populacji jest równie poważny i ma bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo narodowe oraz międzynarodowe. Wzrost liczby starszych obywateli w stosunku do ludzi w wieku produkcyjnym prowadzi do zwiększenia obciążeń emerytalnych i opieki zdrowotnej, co stawia pod znakiem zapytania długoterminową stabilność finansową kraju. Rosja boryka się również z problemem niskiej dzietności i emigracją młodych, wykształconych obywateli, co dodatkowo komplikuje próby odwrócenia negatywnych trendów demograficznych. Rosyjska polityka demograficzna, w obliczu starzenia się populacji i spadku liczby ludności, skupia się na promowaniu dzietności i integrowaniu imigrantów. Polityki te są odpowiedzią na potrzebę utrzymania siły roboczej zdolnej do wsparcia gospodarki i obronności kraju. Rosja, podobnie jak inne mocarstwa, musi dostosować swoje strategie polityczne, ekonomiczne i obronne, aby zarządzać skutkami demograficznymi, które mogą zaważyć na jej przyszłości. W przeciwieństwie do Chin, które stosują różne środki mające na celu zaradzenie kryzysowi demograficznemu, takie jak promowanie większej liczby urodzeń i integracja technologii w zarządzanie społeczeństwem, Rosja może musieć zastosować bardziej drastyczne i innowacyjne rozwiązania. To może obejmować zwiększone skupienie na migracji jako sposobie na poprawę struktury demograficznej, a także inwestycje w zdrowie i edukację, aby poprawić jakość życia i produktywność populacji.

Podsumowując, zarówno Chiny, jak i Rosja stoją przed złożonymi wyzwaniami demograficznymi, które wymagają zarówno krajowych, jak i międzynarodowych strategii adaptacyjnych. Jak pokazuje historia i obecne działania, skuteczność tych strategii będzie miała długoterminowy wpływ na globalną stabilność oraz wewnętrzną spójność społeczną i ekonomiczną obu krajów.

Bibliografia: 

1. Lista państw wysoko rozwiniętych: Human Development Report, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, wskaźnik rozwoju społecznego, HDR Human Development Index.
2. Ł. Kijek: „Potężny kryzys demograficzny w Chinach. 'Nie naprawią tego, co zepsuli'”, Money.pl, 21.01.2024,  Money.pl [data dostępu: 01.05.2024].
3. M. Bogusz: Katastrofa na własne życzenie. Kryzys demograficzny w Chinach, „Komentarze OSW”, 2024, nr 570.
4. Л. Рыбаковский, Н. Кожевникова: Стратегия демографического развития России: её детерминанты и многовековой вектор, “Уровень жизни населения регионов России”, 2020, vol. 16, nr 4, s. 9-20.
5. B. C. Feldman, A. Mil-Man: The War in Ukraine: Exacerbating Russia’s Demographic Crisis, s. 1-5.
6. Росстат уточнил оценку численности населения России: RBC.ru,  RBC.ru [data dostępu: 04.05.2024].
7. Г. Морунова, С. Османова: Взаимосвязь демографической ситуации, пенсионной системы и экономического роста в России, „Петербургский экономический журнал”, 2021, nr. 1, s. 6-15.
8. Коэффициент рождаемости в России стал в 2023 году самым низким за 17 лет: Vedomosti.ru,  Vedomosti.ru [data dostępu: 04.05.2024].
9. Polityka jednego dziecka a chiński kapitalizm: PDF na 2lo.rz.pl.
10. М. Сараф: Социокультурные аспекты интеграции Крыма в Россию, „Россия: тенденции и перспективы развития”, 2015, nr. 10-1, s. 425-427.
11. В России вернули звание 'Мать-героиня’. Кому будут присуждать и как награждать?: TASS.ru,  TASS.ru [data dostępu: 04.05.2024].
12. ФМС: Беженцы смогут получить гражданство РФ без подтверждения об отказе от украинского, TASS.ru, TASS.ru [data dostępu: 04.05.2024].
13. И. Алешковский: Демографический кризис как угроза национальной безопасности России, „Век глобализации”, 2012 nr. 2, s. 96-114.
14. V. Shlapentokh: Russia’s demographic decline and the public reaction, „Europe-Asia Studies”, 2005, vol. 57, nr 7, s. 951-968.
15. Niełatwy dylemat demograficzny Chin: Forsal.pl, 12.05.2023,  Forsal.pl [data dostępu: 01.05.2024].
16. G. Miladinov: The Effects of Demographic Change on GDP Growth: Research Focus on Russia, „Journal of World Economy”, 2023, s. 1-14.
17. J. Diec: Russia’s Demographic Policy after 2000: Motivations, Solutions and Short-Term Results, „Politeja” vol. 19, s. 101-129.
18. C. Максимова, Д. Омельченко, О. Ноянзина: Международная миграция в приграничных регионах России: опыт структурного моделирования установок населения, „Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Социология”, 2019, vol. 19, nr. 4., s. 737-755.
19. N. Antonova: Chinese Courts Want Abused Women to Shut Up, Foreign Policy, 27.05.2023,  ForeignPolicy.com [data dostępu: 02.05.2024].
20. I. Attané: China’s New Three-Child Policy: What Effects Can We Expect?, „Population & Societies” 2022, nr 596.

Попова С. М., Храмова М. Н., Чжан Ч.: Адаптивная миграционная политика в условиях цифровой экономики (по материалам российско-китайского круглого стола), „ДЕМИС. Демографические исследования”, 2023, vol. 3, nr. 2, s. 182-190.