Kiedy wyobrażamy sobie paleontologa, nasze myśli pewnie sięgają do postaci w stylu Indiany-Jonesa ubranej w kratę z elegancką Fedorą, stojącą nad suchymi pustkowiem. Żmudnie wykopując czaszeczki dawnych zębiastych olbrzymów z osuwających się piaskowców pod żarem słońca. Choć ten widok nie jest fałszywy, bo wiele wykopalisk dzieje się na pustyniach jak w filmach Spielberga, lecz skamieliny mogą pojawiać się w różnych środowiskach i zakątkach świata. Dlatego teraz wyobraź sobie coś przeciwnego do suchej jak kość pustyni i wyobraź sobie mokre, rozległe Atlantyckie wybrzeże, szare góry chowające się za gęstą mgłą i pod ciągłymi opadami. Wyobraź sobie wyspę Hebrydów na zachodzie Szkocji, ponieważ właśnie tam będziemy prowadzić wykopaliska. I te wykopaliska, będą jednymi które rozwiążą jedne z największych pytań dotyczących ewolucji dinozaurów i nas, ssaków.

Ponad 150 milionów lat temu, podczas Jury, obszar dzisiejszej Szkocji był serią małych wysepek połączonych ze sobą płytkim morzem. Klimat był mokry i ciepły, bo bliżej równika. Skały z tego okresu pochodzą zwykle z osadów rzecznych wpływających do morza lub osadów z raf, które okazjonalnie zakopują zwierzęta, które po pewnym czasie i pod dobrymi warunkami geologicznymi, zmieniał się w skamieliny.

Późniejszy wulkanizm stworzył geologiczną tarcze ochronną, osłaniając osady jurajskie przed erozją lodowcową. Przez to Skye zachowuje dosyć dobrze sedymenty z morza Jurajskiego, reprezentując płytkie morza, rzeki, jeziora, zalewy i plaże. Skye jest jedną z największych i najbardziej zaludnionych (populacją sięgającą 10 000 ludzi) wysp Hebrydów Wewnętrznych. Pomimo swojej wielkości, ta wyspa jest geologicznym cudem. A ten geologiczny cud przejawia się w malowniczy krajobraz. Z postrzępionego podobnego do zębów „Starca ze Storr”, stworzonego przez starożytne osuwisko; dramatyczne, czarne jak smoła wzgórza Cullin, które są pozostałością starych komór magmy; lub wielowarstwowe klify Kilt. Nic dziwnego, że ta maleńka wyspa przyciąga tak wielu filmowców, ma w sobie coś rodem z fantazji. Przejeżdżając przez wyspę masz przeczucie ze zza wzgórza wyleci smok, albo nawet, pterozaur.

Chociaż wiedza o skałach z epoki jurajskiej i możliwości zbierania skamieniałości istniała już przez kilka dekad, Wyspa Skye została ważnym punktem na mapie miłośników dinozaurów poprzez popularyzację jednego unikatowo miejsca: plaży ze śladami stóp dinozaurów. Te skamieniałości śladowe znajdują się na jurajskich platformach pływowych na wschodnim i zachodnim wybrzeżu wyspy. Zostały one stworzone przez ociężałe olbrzymy, zauropody o długich szyjach lub stworzenia z wielkimi płytami na garbach podobne do stegozaurów. Studiując ślady na Jurajskich platformach, grupa naukowców z Uniwersytetu w Edynburgu odkryła serie długich zębów i czachy wystających ze skały. Te długie zęby należały do gada, ale lekko innego od dinozaurów, chociaż spokrewnionego. Po „wykopaniu” (wycięciu płyty z skamienianą z bloku twardego jak cement) skamieliny okazało się ze czacha należała do pełnego szkieletu pterozaura. Pterozaur został nazwany przez urodzonego w Skye kolekcjonera skamieniałości i muzealnika, Dougiego Rossa, który jest rodowitym mówcą języka szkockiego gaelickiego, którym posługują się głównie ludzie żyjący na Hybrydach. Dearc sgiathanach, bo taka jest nazwa szkockiego pterozaura, znaczy jednocześnie „Skrzydlaty jaszczur z Skye”. Pterozaury były pierwszymi kręgowcami z umiejętnością aktywnego lotu. W Kredzie te zwierzęta osiągną rozmiary małych samolotów (rozpiętość skrzydeł do nawet 12 metrów), ale te wczesne gatunki z jury były nie większe niż albatrosy czy głuptaki (około 2 metry). Nadal wielki rozmiar dla zębatego latającego drapieżnika. Pterozaury używały zębów do łowienia ryb i kałamarnic. Latały nad głowami dinozaurów i ucztowali na platformach pływowych. W Wierzbicy w Polsce znajduje się nawet formacja geologiczna wypełniona odciskami stóp i odchodami pterozaurów.

Schodząc z podniebień, podróżujemy pod ziemie. Ssaki w okresie jurajskim daleko odchodziły różnorodnych i okazałych zwierząt jakimi są dzisiaj. Były to głównie stworzenia przypominające myszy, przemykające pod nogami gadzich sąsiadów. Ponieważ te zwierzęta były tak małe, delikatne i zwykle żyły na lądzie, niewiele o nich wiemy, bo rzadko dobrze się zachowują. Jednak dziwny przypadek sprawił, że poszczególne elementy ssaków z okresu dinozaurów zachowały się na naszej Szkockiej wysepce. Przeważnie jedyne co po nich zostało to żuchwy z zębami, co jest świetne, bo skamieniałe zęby są ważne, mówią nam wiele o zwierzęciu: jak się odżywiało, ile miało lat i gdzie jest umieszczone na wielkim drzewie genealogicznym ssaków (małe guzki na skomplikowanych zębach są trochę jak odciski palca, kiedy chodzi o rozpoznawania gatunków). Szczęki muszą być mocne, aby zakotwiczyć mięśnie odpowiedzialne za jedzenie i gryzienie podczas polowania, dlatego mają tendencję do lepszego zachowania niż bardziej delikatne elementy. Zespoły badawcze na Skye odnalazły szczątki dokodontów, które są formami ssaków. Mimo że dopiero co się wynurzyły, te stworzenia były już bardzo zróżnicowane, na przykład Castorocauda, która pełniąca rolę w swoim środowisku nie różniła się zbytnio od współczesnego bobra. Te małe stworzenia ostatecznie ewoluowałyby do bardziej godnych podziwu rozmiarów, a ich inteligencja i zdolność przetrwania w trudnych warunkach zapewnią przeżycie w czasie, gdy dinozaury spotkają się z przedwczesnym wyginięciem.

Skamieliny ze Skye mogą być podziwiane w małych kolekcjach na wysepce (takich jak Staffin Muzeum), i muzeach w większych miastach Szkocji. Niektóre skamieliny, takie jak ślady dinozaurów, są zbyt duże, aby można je było łatwo zebrać w celu ochrony i przechowywania, więc nadal można je znaleźć na platformach skalnych na plażach. Wiele skamieniałości jest opisywanych, przygotowywanych albo czekających na odkrycie. Każda stamtąd skamielina, nieważne jak mała, wypełnia dużą lukę w naszej wiedzy o ewolucji zwierząt w Mezozoiku.

Badania na Wyspie Skye w Szkocji otwierają nowe perspektywy również na polskim rynku paleontologicznym. Choć często wyobrażamy sobie prace paleontologów jako poszukiwania szczątków dinozaurów na suchych, odległych pustkowiach, prawda jest taka, że skamieniałości i ich tajemnice mogą ukrywać się w różnych środowiskach na całym świecie, w tym również w Polsce.

Bibliografia:

1. Jagielska, N., O’Sullivan, M., Funston, G.F., Butler, I.B., Challands, T.J., Clark, N.D., Fraser, N.C., Penny, A., Ross, D.A., Wilkinson, M. and Brusatte, S.L., 2022. A skeleton from the Middle Jurassic of Scotland illuminates an earlier origin of large pterosaurs. Current Biology, 32(6), pp.1446-1453.
2. dePolo, P.E., Brusatte, S.L., Challands, T.J., Foffa, D., Wilkinson, M., Clark, N.D., Hoad, J., Pereira, P.V.L.G.D.C., Ross, D.A. and Wade, T.J., 2020. Novel track morphotypes from new tracksites indicate increased Middle Jurassic dinosaur diversity on the Isle of Skye, Scotland. Plos one, 15(3), p.e0229640.
3. Brusatte, S.L., Challands, T.J., Ross, D.A. and Wilkinson, M., 2016. Sauropod dinosaur trackways in a Middle Jurassic lagoon on the Isle of Skye, Scotland. Scottish Journal of Geology, 52(1), pp.1-9.
4. Panciroli, E., Benson, R.B., Walsh, S., Butler, R.J., Castro, T.A., Jones, M.E. and Evans, S.E., 2020. Diverse vertebrate assemblage of the Kilmaluag Formation (Bathonian, Middle Jurassic) of Skye, Scotland. Earth and Environmental Science Transactions of the Royal Society of Edinburgh, 111(3), pp.135-156.