Warszawa, która sama przed laty dźwigała się z ruin, dziś niesie pomoc zniszczonej wojną Ukrainie. Dom Odbudowy Ukrainy to jedno z rozwiązań zainicjowanych przez miasto stołeczne Warszawę, które ma wspierać rekonstrukcję zbombardowanych obiektów – szczególnie tych o dużej wartości historycznej i kulturalnej.
Wciąż potrzeba nam jednak więcej takich działań. Jak podaje raport Komisji Kultury i Edukacji Parlamentu Europejskiego (CULT), którego współautorem jest Polak, dr Andrzej Jakubowski – musi istnieć jasna strategia powojennej odbudowy ukraińskiego dziedzictwa kulturowego. [1] Państwa członkowskie Unii Europejskiej mają największą w historii szansę, by – pomagając Ukrainie – wypracować sposoby realnej ochrony dziedzictwa kulturowego przed skutkami konfliktów zbrojnych.
Dlaczego dziedzictwo kulturowe może stać się celem ataków?
Wojna oznacza zwykle ogrom zniszczeń, również w obszarze dziedzictwa kulturowego państwa dotkniętego konfliktem. Jak podaje raport CULT – określenie to obejmuje materialne dobra kultury, takie jak: zabytki, pomniki czy miejsca o dużej wartości historycznej oraz dziedzictwo niematerialne, a więc tradycje i zwyczaje charakterystyczne dla danego kraju. Wszystko to może ulegać destrukcji w trakcie wojny, nie tylko jako uboczny skutek prowadzonych walk, ale też jako cel sam w sobie. Wyobraźmy sobie, jak wpłynęłoby na nasz stosunek do państwa zniszczenie wszystkich historycznych obiektów oraz tradycji i zwyczajów będących świadectwem poprzednich pokoleń zamieszkujących w przeszłości nasz kraj. A jak ta utrata dóbr kultury wpłynęłaby na naszych potomków? Z pewnością takiej społeczności w danym państwie znacznie trudniej byłoby się odbudować i ponownie zintegrować. Dziedzictwo kulturowe jest bowiem elementem tożsamości kulturowej narodu, która z kolei wzmacnia jego wewnętrzną jedność i przywiązanie do własnego państwa.[2]
Działania zbrojne w Ukrainie również wyraźnie celują w ukraińskie dziedzictwo kulturowe, powodując zagrożenie dla jej historii i kultury. Nie pozostaje to obojętne dla państw UE, w tym dla Polski, która w sposób szczególny włącza się w tworzenie mechanizmów ochrony dóbr kultury przed skutkami wojny.
Dom, który daje nadzieję
Odbudowa Ukrainy powinna rozpocząć się możliwie najszybciej po zakończeniu działań wojennych, dlatego tak ważne jest, by zaplanować ją już teraz. Z tego powodu powstał ,,Dom Odbudowy Ukrainy” – inicjatywa, w ramach której podejmowane są działania na rzecz zabezpieczenia materialnego i niematerialnego dziedzictwa Ukrainy oraz planowania rekonstrukcji zniszczonych miast.[3] Wymiana informacji między miastami polskimi i ukraińskimi, zbiórka materiałów potrzebnych do zabezpieczenia zabytków, przygotowanie wniosków o wpis ukraińskich miast na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO czy tworzenie planu odbudowy ukraińskiego dziedzictwa kulturowego z ekspertami różnych dziedzin – to tylko niektóre z działań podejmowanych przez polskie i ukraińskie samorządy w ,,Domu”. Najważniejszym tematem spotkań są teraz przygotowania do odbudowy zabytków Ukrainy po wojnie. Już na początku marca 2021 roku rozpoczęła się zbiórka materiałów, które miały umożliwić ochronę części dziedzictwa, która przetrwała wojenne zniszczenia. Zebrana wełna mineralna, tkaniny niepalne, taśmy mocujące, płyty OSB i gaśnice zabezpieczyły takie zabytki jak witraże w katedrze lwowskiej czy pomnik Adama Mickiewicza we Lwowie. Rola Polski w ochronie dziedzictwa kulturowego Ukrainy jednak na tym się nie kończy. Wciąż trwają dyskusje nad planem rekonstrukcji ukraińskich miast oraz zmianami, które je czekają w przyszłości, a wszystkie wnioski przekazywane są partnerom w Ukrainie.
Co jeszcze możemy zrobić dla ochrony dziedzictwa kulturowego?
Zainicjowany przez Warszawę Dom Odbudowy Ukrainy to nie tylko niezwykle potrzebna odpowiedź na wyzwania czekające naszych sąsiadów po zakończeniu wojny, ale też ważny krok w kierunku tworzenia ogólnych instrumentów ochrony dziedzictwa kulturowego wszystkich krajów Unii Europejskiej. Dzięki projektom takim jak ten możliwe będzie opracowanie strategii generalnego zabezpieczenia zabytków i innych obiektów historycznych również w naszym kraju, co z kolei zabezpieczy przedsiębiorców zajmujących się pośrednio rozpowszechnianiem polskiej tradycji i kultury wśród przyjezdnych. Na rynek krajowy korzystnie wpływa też sam fakt, że Polska może pochwalić się bogatym dziedzictwem kulturowym, które jest interesujące z perspektywy osób obierających ją za swój cel podróży. Zabezpieczenie dóbr kultury może z tego względu przyczynić się do rozwoju krajowego rynku turystycznego.
Unia Europejska potwierdza znaczenie ochrony dziedzictwa kulturowego dla przyszłości państw członkowskich. Zgodnie z raportem CULT jego zabezpieczenie umożliwia zapewnienie pokoju, bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju społeczeństw, dlatego też państwa powinny wprowadzać odpowiednie instrumenty ochrony jeszcze przed wybuchem konfliktu zbrojnego. Wymieniane są wśród nich: sporządzanie inwentaryzacji, przygotowanie planów ewentualnego przeniesienia zbiorów w bezpieczne miejsca, zaplanowanie środków nadzwyczajnych w celu ochrony przed pożarem lub uszkodzeniem konstrukcji zabytku, szkolenie sił zbrojnych i organów ścigania w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego czy prawne uregulowanie możliwości ścigania przestępstw przeciwko dziedzictwu kulturowemu. Ponadto, wśród zaleceń Komisji Kultury i Edukacji Parlamentu Europejskiego dla odbudowy dziedzictwa Ukrainy znalazło się zwiększanie świadomości na temat nielegalnie eksportowanych za granicę dóbr kultury, które mogą potem trafiać na rynek ze sfałszowanym pochodzeniem oraz inne rekomendacje mające na celu wprowadzenie standardów ograniczających nielegalny handel dobrami kultury ze strefy konfliktów.
Wpływ ochrony dziedzictwa kulturowego na skutki konfliktów zbrojnych
Dobra kulturalne są świadectwem dziejów każdego narodu. Szkody wyrządzone dobrom kulturalnym stanowią z tego powodu stratę w dziedzictwie kulturalnym całej ludzkości, dlatego ich ochrona powinna być celem całej społeczności międzynarodowej, a nie tylko konkretnych zainteresowanych państw. Narody, które są tego świadome zobowiązują się do ochrony dóbr kulturalnych jeszcze w czasie pokoju, dzięki czemu zabezpieczenie dziedzictwa kulturowego może być skuteczne również w obliczu ewentualnej wojny. [4] Taka ochrona rodzi również skutki po zakończeniu konfliktu zbrojnego – dzięki temu, że wiemy, co dokładnie zostało zniszczone (ponieważ jeszcze przed wojną wszystko, co cenne zostało wpisane do inwentarza), możemy zwiększać odpowiedzialność za zbrodnie wojenne. Szczególne znaczenie ma w tym zakresie utworzona 23 lutego 2023 roku, w odpowiedzi na rosyjską agresję, baza dowodów najpoważniejszych zbrodni wagi międzynarodowej (CICED), która umożliwia reagowanie na przestępstwa przeciwko dziedzictwu kulturowemu w sposób bardziej skuteczny i stanowczy.[5]
Ochrona dziedzictwa kulturowego to zadanie nas wszystkich, a wojna w Ukrainie wymaga dziś szczególnego zwrócenia uwagi na ten fakt. Dzięki podejmowanym w lokalnych społecznościach państw członkowskich inicjatyw takich jak Dom Odbudowy Ukrainy czy wypełnianie zaleceń CULT mamy jednak szansę odbudować to, co zostało zniszczone oraz w pełni zrozumieć, że nie są to po prostu budynki czy pomniki, ale świadectwo dziejów całego narodu.
Streszczenie:
Wojna w Ukrainie znacząco zmieniła podejście świata do ochrony dziedzictwa kulturowego. Z tego powodu obecnie w sposób szczególny państwa członkowskie Unii Europejskiej angażują się w odbudowę ukraińskich dóbr kultury oraz tworzenie skutecznych mechanizmów ich ochrony. Jedną z tego typu inicjatyw jest warszawski Dom Odbudowy Ukrainy, który już dziś wspiera Ukrainę w rekonstrukcji jej dziedzictwa kulturowego, podkreślając, że jest ono świadectwem dziejów całego narodu.
Bibliografia:
- ,,Research for CULT Committee − Protecting cultural heritage from armed conflicts in Ukraine and beyond”, dr Andrzej Jakubowski, dr Evelien Campfens, Kristin Hausler, dr Elke Selter SELTER, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2023/733120/IPOL_STU(2023)733120(SUM01)_EN.pdf
- ,,Tożsamość kulturowa: implikacje teoretyczne i metodologiczne, Anna Szyfer, Muzeum Historii Polski, https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Studia_Etnologiczne_i_Antropologiczne/Studia_Etnologiczne_i_Antropologiczne-r1997-t1/Studia_Etnologiczne_i_Antropologiczne-r1997-t1-s159-167/Studia_Etnologiczne_i_Antropologiczne-r1997-t1-s159-167.pdf
- ,,Warsaw wants to help Ukrainians rebuild their cities. The House of Reconstruction of Ukraine was established”, Polish News, https://polishnews.co.uk/warsaw-wants-to-help-ukrainians-rebuild-their-cities-the-house-of-reconstruction-of-ukraine-was-established/
- ,,Ochrona dóbr kultury w czasie wojny w świetle prawa międzynarodowego”, Paweł Żarkowski, Krakowskie Studia Międzynarodowe, https://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-1fac1b9a-0463-4130-9f2e-43a571a997dc/c/KSM2016_3_10_Varia_Zarkowski.pdf
- ,,Rada ds. Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych, 9–10 marca 2023”, https://www.consilium.europa.eu/pl/meetings/jha/2023/03/09-10/
Eryka Klimowska
