Rekonstrukcja to według słownikowej definicji odtworzenie czegoś na podstawie zachowanych fragmentów, szczątków czy przekazów [1]. Jak jednak zrekonstruować coś, czego fragmenty rozsypane są po całym świecie? Jak odtworzyć polską pamięć o trudnych wydarzeniach historycznych, gdy archiwa ukryte są w dwunastu różnych krajach? I jak nasza historia może wpłynąć na obecne czasy? Odpowiedź na te pytania przynosi jeden z najdłużej trwających projektów międzynarodowych – ,,Rekonstrukcja polskiej pamięci” oraz inne projekty i działania osób, które uznają za fakt, że świadomość przeszłości i jej pielęgnacja buduje teraźniejszość.

Wyniki poszukiwań fragmentów polskiej historii

Cel: przywrócenie pamięci

Dlaczego to właśnie Polski dotyczy międzynarodowy projekt mający na celu rekonstrukcję pamięci? Z przeprowadzonej przez UNESCO w 1997 roku oceny jasno wynika, że to polskie archiwa są w największym stopniu rozproszone po całym świecie w wyniku działań wojennych, grabieży i zmian granicznych. Ujawnienie tego faktu poskutkowało przyjęciem programu ,,Rekonstrukcja polskiej pamięci” przez Radę Europy i rozpoczęciem systematycznych prac nad odnalezieniem ważnych dla rozwoju polskiej świadomości historycznej informacji o dziejach kraju z lat od 1772 do 1945 [2].

Wyniki poszukiwań fragmentów polskiej historii

W ramach projektu archiwiści do dziś odnaleźli i opisali historyczne źródła znajdujące się na terenie Austrii, Azerbejdżanu, Białorusi, Czech, Francji, Litwy, Mołdawii, Niemiec, Rosji, Ukrainy Włoch i Watykanu. Wszystkie archiwa gromadzone są w bazie danych ,,Reconstitution of the Memory of Poland” i mają zastąpić materiały bezpowrotnie utracone przez Polskę wskutek I rozbioru, dwóch wojen światowych oraz zmian granic po 1945. Programem kieruje obecnie Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, z dr. hab. Władysławem Stępniakiem na czele, natomiast internetowa baza danych rozwijana jest we współpracy z Uniwersytetem Warszawskim [3].

Ważną częścią projektu jest także współdziałanie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych z Fundacją Lanckorońskich, która pozwoliła odnaleźć w archiwach ukraińskich takie źródła jak lista polskich żołnierzy spoczywających na cmentarzu Obrońców Lwowa czy korespondencja z członkami znanych rodów polskich – Czartoryskich, Sapiehów, Radziwiłłów i Sanguszków [4].

Pamięć świata o polskich zbiorach

Wyobraźmy sobie miejsce, gdzie zebrane są wszystkie najcenniejsze źródła historyczne z całego świata. Urzeczywistnieniem tego wyobrażenia jest międzynarodowa lista prowadzona w ramach projektu UNESCO o nazwie ,,Pamięć Świata”. Na liście znajduje się ponad 400 dokumentów, w tym 17 z Polski – za najcenniejsze uznane zostały między innymi kolekcja dzieł Chopina, Księga henrykowska czy podziemne archiwum getta warszawskiego [5]. Celem projektu jest wspomniana wyżej rekonstrukcja pamięci, co wyjaśnia prof. Fackson Banda, kierownik ,,Pamięci Świata” w UNESCO: ,,Będąc istotną częścią zbiorowej pamięci ludzkości, dziedzictwo dokumentalne pomaga nam uczyć się na podstawie przeszłości”[6].

W nawiązaniu do projektu UNESCO powstała Polska Lista Krajowa Programu Pamięć Świata, do której wpisywane są dokumenty i zbiory o dużym znaczeniu dla Polski. Listą kieruje Polski Komitet Programu UNESCO Pamięć Świata, któremu przewodniczy dr Paweł Pietrzyk [7].

Jak nasza historia wpływa na teraźniejszość?

Znajomość historii pozwala wyciągać z niej wnioski – a to z kolei przyczynia się do rozwoju współczesnej polskiej społeczności i rynku. Działania, które rekonstruują polską pamięć o ważnych wydarzeniach umożliwiają nam dziś zrozumienie międzynarodowych zależności, sytuacji politycznej czy dynamiki rozwoju współpracy między państwami. W znaczący sposób ułatwia to prowadzenie działalności gospodarczej opartej o relacje międzynarodowe oraz podejmowanie działań przedsiębiorczych o globalnym zasięgu. To historia wpływa na teraźniejszość i równie istotne okazuje się nasze podejście do przeszłości. 

O tym, jak ważne jest nie tylko to, czy posiadamy źródła historyczne, ale też jak z nich korzystamy i w jaki sposób przedstawiamy fakty, uświadamiają nam dziś w sposób szczególny badacze historii Żydów Polskich. 

Prof. Jan Grabowski, jeden z historyków pozwanych w postępowaniu przed sądem za swoje badania naukowe, prof. Dariusz Stola, były dyrektor Muzeum Historii Żydów Polskich i Konstanty Gebert, dziennikarz i twórca polsko-żydowskiego miesięcznika ,,Midrasz” dowodzą, że dziś niezwykle łatwo jest manipulować polską przeszłością, co wpływa na podejmowane przez społeczeństwo wybory. Z tego względu praktyka ta wykorzystywana jest w dużym stopniu w polityce, a ta wpływa również na edukację, media czy prawodawstwo. Jako przykład prof. Grabowski podaje opisywanie Holokaustu w sposób nazywany przez niego jego ,,negowaniem” – jako Polacy bowiem potwierdzamy, że Holokaust się wydarzył, ale jednocześnie zapieramy się, że nasz naród nie miał z nim nic wspólnego. Według Grabowskiego taka postawa naszego społeczeństwa ma fundamentalne znaczenie dla wizerunku kreowanego za granicą, jednak ostatecznie może wyrządzić więcej zła niż dobrego. 

W roku 2018 wprowadzone zostały przepisy, które przewidywały odpowiedzialność karną dla osób obciążających w swoich wypowiedziach Polaków odpowiedzialnością za zbrodnie nazistowskie. Mimo wycofania przepisów karnych, prawo to obecnie wykorzystywane jest w sądach cywilnych przeciwko osobom, które ujawniają wstydliwą prawdę o zaangażowaniu w zbrodnie również niektórych grup Polaków. Może to wywołać efekt mrożący, czyli zniechęcenie historyków do upubliczniania pewnych faktów, wynikające ze strachu przed niesłusznym poniesieniem za to odpowiedzialności. Jeśli więc w jednym fragmencie książki opiszemy zeznania ocalałego z Holokaustu, który mówi, że to sołtys polskiej wsi zawiadomił nazistów o obecności Żydów, wskutek czego zginęło dwudziestu z nich, możemy dziś zostać pozwani o zniesławienie przez siostrzenicę byłego sołtysa. 

Konstanty Gerbert podkreśla natomiast, że każda z osób ratujących Żydów zasługuje na upamiętnienie i każda z nich jest bohaterem, jednak uznanie to często przypomina raczej kampanię promującą pozytywny wizerunek całego narodu polskiego. Jak tłumaczy Dariusz Stola, rozwiązaniem na to jest zaakceptowanie całości historii, bez ukrywania Polaków postępujących źle za tymi, którzy pomagali ludziom. Ponadto potrzebne są nam debaty historyczne – bo historia, której się nie kwestionuje jest fałszywa lub martwa. Polskie społeczeństwo wciąż ma szansę – poprzez te szczere i oparte na faktach dyskusje – przekształcić sądy i demokrację, a co za tym idzie spojrzenie na historię Holokaustu. Nie tylko historia wpływa bowiem na teraźniejszość, ale i teraźniejszość może dziś wpływać na znany nam i rozpowszechniany kształt historii [8].

Bibliografia:

1. ,,rekonstrukcja”, Słownik Języka Polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/rekonstrukcja;2573794.html
2. ,,Międzynarodowy program „Reconstitution of the Memory of Poland”, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego UW, http://rmp.icm.edu.pl/static/pl/about.html
3. ,,Odtworzenie Pamięci Polski”, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, https://www.archiwa.gov.pl/poznaj/projekty/programy-miedzynarodowe/odtworzenie-pamieci-polski/
4. ,,Współpraca Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych z Fundacją Lanckorońskich w zakresie rejestracji poloników w archiwach ukraińskich”, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Fundacja Lanckorońskich, https://www.archiwa.gov.pl/wp-content/uploads/2023/04/Wspolpraca-Naczelnej-Dyrekcji-Archiwow-Panstwowych-z-Fundacja-Lanckoronskich-w-zakresie-rejestracji-polonikow-w-archiwach-ukrainskich.pdf
5. ,,Memory of the World”, UNESCO, https://www.unesco.org/en/memory-world?TSPD_101_R0=080713870fab2000904f4b82e2a63dc0bc7e9c53625c72446720b0d1aface66e9d12ac82321ef5ea08ee3a36ac143000d22900414de2160fcaaf3036af5cd95b954dd82ff1d7f81e3429ffaba8c48c923d8a38703ef1242b00975f0664580428
6. ,,Interview with the UNESCO Documentary Heritage Unit on the Memory of the World Programme and Libraries”, International Federation of Library Associations and Institutions, https://www.ifla.org/news/interview-with-the-unesco-documentary-heritage-unit-on-the-memory-of-the-world-programme-and-libraries/
7. ,,Polska Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata”, Polski Komitet ds. UNESCO, https://www.unesco.pl/komunikacja-i-informacja/pamiec-swiata/polska-lista-krajowa-programu-pamiec-swiata/
8. ,,Rewriting History: The Politics of Memory in Poland”,  Museum of Jewish Heritage – A Living Memorial to the Holocaust, https://mjhnyc.org/blog/rewriting-history-politics-of-memory-in-poland/?fbclid=IwAR3E7CejPygXFBh9Cx7y1t8Cf04zl0URm3ShducWiD8YGi5FRCBy8MHU3to oraz https://www.youtube.com/watch?v=v6bC3FHELVI

Eryka Klimowska

Profil

Bio:

A law student at the University of Warsaw, passionate about business, science and combining these two disciplines to effectively solve real problems on a large scale. Since childhood, I have participated in competitions both in the field of science and the humanities, which is why I do not like to describe myself as a "humanist" oraz "scientific" mind. I develop my interests as the president of a students business organization in Warsaw and a member of a Medical and Pharmaceutical Law Scientific Circle.