Z zanieczyszczeniem świetlnym mamy do czynienia wtedy, gdy światło ze źródeł antropogenicznych (wytwarzanych przez człowieka) jest emitowana w sposób nadmiarowy – w niewłaściwym czasie, kierunku, natężeniu czy temperaturze barwowej.

Źródłem tego nietypowego rodzaju zanieczyszczenia są przede wszystkim instalacje oświetleniowe zaprojektowane w nieprzemyślany sposób, wadliwie wykonane i źle eksploatowane.

Dlaczego nie można świecić w niebo?

Jednym z negatywnych efektów tego zjawiska jest ustawiczne pogarszanie się warunków do obserwacji astronomicznych. Im więcej światła trafia do atmosfery, tym mniej światła pochodzącego z kosmosu są w stanie zarejestrować instrumenty badawcze.

Nie trzeba jednak odwoływać się do nauki, aby wykazać zgubny wpływ zanieczyszczenia świetlnego. Długość dnia (część doby oświetlana przez promienie słoneczne) jest kluczowa dla aktywacji procesów kwitnienia i czasu wegetacji poszczególnych gatunków roślin.

Zmiany spowodowane antropogenicznym światłem dotykają także świata zwierząt. Na niektóre może wpływać dezorientująco, ograniczać ich aktywność, zaburzać relacje w obrębie jednego gatunku, ale także równowagę międzygatunkową. Inne zwierzęta w jaśniejszym środowisku mogą radzić sobie lepiej, np. poprawić skuteczność i wydłużyć czas polowań, co może być z korzyścią dla przedstawicieli konkretnych gatunków, ale w szerszej perspektywie zaburza równowagę dotychczasowych ekosystemów. W nauce pojawiło się już adekwatne określenie – nisza ekologiczna jasnej nocy. [1]

Najbardziej cierpi człowiek

Pas Drogi Mlecznej na nocnym niebie jest niewidoczny dla więcej niż ⅓ ludzkości, w tym ok. 60 proc. obywateli państw europejskich i blisko 80 proc. terenów zamieszkałych na terenie Ameryki Północnej. Według badań zaledwie 1 proc. mieszkańców tych dwóch kontynentów żyje pod wolnym od zanieczyszczenia świetlnego niebem. [2]

W wielu aglomeracjach miejskich w nocy nie sposób dojrzeć nawet pojedynczej gwiazdy. Ta i powyższe informacje wskazują na kulturowy aspekt zanieczyszczenia świetlnego – widok nocnego nieba dla wielu z nas stał się niemal egzotyczny.

Przede wszystkim z powodu nigdy niezapadającej nocy cierpi jednak ludzkie zdrowie. Problemy dotyczą ludzkiej psychiki – statystyki z najbardziej rozświetlonych terenów wskazują na wyższy odsetek osób z zaburzeniami koncentracji i depresją. Negatywne skutki dotykają także sfery fizjologicznej – rozregulowaniu ulega zegar biologiczny i rytm dobowy, a tuż za nimi podążają zaburzenia snu i w konsekwencji nieprawidłowy przebieg procesów przemiany materii. [3]

Niebo nad Polską coraz „brudniejsze”. Pierwszy taki raport

Raport Zanieczyszczenie światłem w Polsce przygotowany przez Light Pollution Think Tank (LPTT) zawiera diagnozę stopnia zanieczyszczenia światłem w Polsce w 2022 roku i jest pierwszą tego typu opracowaniem. LPTT to organizacja zrzeszająca na co dzień naukowców związanych m.in. z Politechnika Krakowską, Uniwersytetem Wrocławskim czy Instytutem Badan Kosmicznych PAN.

Wnioski płynące z raportu są równie klarowne, co alarmujące. Według autorów, zjawisko zanieczyszczenia świetlnego jest w Polsce powszechne i stale przybiera na sile. Według danych za rok 2022 na terenie całego kraju nocne niebo było średnio 147 proc. jaśniejsze niż niebo naturalne. W niektórych miastach ta sama wartość sięgała kilku tysięcy procent. Obserwacja satelitarna była możliwa tylko przy bezchmurnym niebie. W zależności od lokalizacji było to od 30 do nawet 120 nocy na przestrzeni roku.

Przeciwdziałanie problemowi utrudnia fakt braku zdefiniowania zanieczyszczenia świetlnego jako zagrożenia w polskim prawie i istnienia państwowej instytucji, która monitorowałaby to zjawisko.

Rok 2022, który opisuje raport, był najjaśniejszym w dotychczasowej historii pomiarów. Dla wskazania trendów i możliwych scenariuszy na przyszłość naukowcy przeanalizowali dane z instrumentu VIIRS. To urządzenie zamontowane na amerykańskim satelicie Suomi NPP, który operuje na orbicie od 2012 roku.

Na wykresach, do 2019 roku można zaobserwować silny trend wzrostowy, który wyraźnie załamał się wraz z wybuchem pandemii. Odwrócenie tendencji spadkowej przyszło w 2021 roku, a 2022 nie tylko wyrównał najwyższe wskaźniki z 2019 roku, ale także wyraźnie je przebił. [3]

Rys. 1 Jasność nocnych świateł na terytorium Polski w latach 2012-2022. Opracowanie Light Pollution Think Tank na podstawie obserwacji instrumentu VIIRS satelity SNPP, LPTT 2023.

Badacze stowarzyszeni w LPTT do liczbowego opisania wartości świateł przyjęli wskaźnik emisji światła w górę znany jako „suma świateł” (ang. sum of lights, SOL). To suma obszarowa wartości radiancji na danym terytorium wyliczona dla całego kraju i dla wszystkich polskich gmin. Owa radiancja jest wielkością fizyczną określającą intensywność świecenia danego obszaru w kosmos, który z odległości niemal 900 km mierzy VIIRS.

Nic nie świeci tak jak szklarnia

W 2022 roku tylko 5 gmin „wyprodukowało” aż 10. proc ogólnej sumy świateł dla całego obszaru Polski. Niekwestionowanym liderem jest oczywiście Warszawa (blisko 4 proc.), dalej znalazły się Łódź, Kraków, Gdańsk i Poznań. W porównaniu ze średnią krajową, suma świateł w stolicy była niemal 100-krotnie wyższa niż w przeciętnej polskiej gminie.

Oprócz aglomeracji miejskich za dużą część zanieczyszczenia świetlnego odpowiadają węzły drogowe, jednak żadne pojedyncze obiekty nie wypromieniowują w niebo tyle światła co szklarnie.

Najjaśniejsze miejsca w Polsce w 2022 roku to:

• Goczałkowice-Zdrój (woj. śląskie);
• Brzezie (woj. małopolskie);
• Boguchwała (woj. podkarpackie);
• Mączniaki (woj. wielkopolskie);
• Nowe Izdebno (woj. mazowieckie).

W każdej z tych miejscowości (w raporcie podano dokładne współrzędne geograficzne) ulokowane zostały obiekty szklarniowe. Każdy z nich emituje w niebo więcej światła niż nawet najjaśniejszy punkt w Polsce znajdujący się w granicach miasta – świecą jaśniej niż Plac Defilad w Warszawie. [3]

Co możemy zrobić? Plan ratunkowy dla nocnego nieba nad Polską

Twórcy raportu uważają, że skuteczna walka z nadmiernym sztucznym oświetleniem wymaga zmian w regulacjach prawnych obowiązujących na terenie Polski. W tej chwili brakuje odpowiednich definicji, a także brak sprecyzowanych norm emisji światła.

Istnieje kilka dokumentów, które w ten czy inny sposób odnoszą się do kwestii zanieczyszczenia świetlnego, m.in. rozporządzenie ministra infrastruktury opisujące normy oświetleniowe w przypadku dróg publicznych. Ich celem nie jest jednak ochrona nocnego nieba, ale bezpieczeństwo i widoczność dla uczestników ruchu.

Wszystkie pojawiające się w krajowym prawodawstwie wytyczne nie mają jednak charakteru obligatoryjnego, są raczej zestawem wskazówek i rekomendacji – brak ich egzekwowania nie jest obarczony konsekwencjami.

Obecnie przeciwdziałanie nadmiernej ilości światła jest domeną inicjatyw oddolnych i niektórych samorządów. Te przynoszą efekty, jednak tylko na poziomie lokalnym i w niewystarczającym tempie. 

Na świecie wypracowano szereg rozwiązań pozwalających na redukcję zanieczyszczenia świetlnego bez strat dla komfortu mieszkańców i widoczności, jednym z rozpowszechnionych przykładów są płaskie klosze nad ulicznymi lampami. Znaczące środki na takie działania przeznacza m.in. Australia, ale przykłady można też znaleźć znacznie bliżej. W pierwszych miesiącach zeszłego roku odpowiednie rozporządzenie podpisał minister środowiska Czech. [4]

Realna zmiana i poprawa sytuacji będzie jednak możliwa dopiero po przystosowaniu polskiego prawa przy jednoczesnym wzroście świadomości społecznej dot. negatywnych skutków, jakie niesie za sobą zanieczyszczenie świetlne. [3]

Bibliografia:

[1] Portal edroga.pl, Światło też zanieczyszcza środowisko, https://edroga.pl/ochrona-srodowiska/swiatlo-tez-zanieczyszcza-srodowisko-060214988, dostęp 10.01.2024

[2] Falchi F. , Nowy światowy atlas sztucznej jasności nocnego nieba, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4928945/, dostęp 11.01.2024

[3] Light Pollution Think Tank, Zanieczyszczenie światłem w Polsce. Raport 2023, www.lptt.org.pl Wydawnictwo Centrum Badań Kosmicznych PAN, Warszawa, 2023

[4] Radio Prague International, Nowe przepisy dotyczące zanieczyszczenia światłem wchodzą w życie w Czechach, https://english.radio.cz/new-rules-light-pollution-take-effect-czechia-8776532, dostęp 17.01.2024