Prawie trzydzieści cztery lata temu narodziła się III Rzeczpospolita Polska, czyli pierwsze w historii naszego kraju w pełni demokratyczne państwo na miarę XXI wieku. Po wielu dekadach funkcjonowania w totalitarnym reżimie, umęczone pokolenia polskiego społeczeństwa, niekiedy po raz pierwszy w życiu, mogły zasmakować wolności demokratycznego systemu. To historyczne wydarzenie, nie było jednak zwycięstwem zacierającym wspomnienie długoletniego PRL-u. Widmo dekad codzienności spędzonej w represyjnym systemie, pozostawiło na Polakach swoje znamię, którego wpływ możemy dostrzec do dzisiaj.

Źródło: Pixabay

Obserwacją i analizą tego piętna, zajęła się w swoich badaniach prof. Iwona Jakubowska-Branicka, polska socjolog i specjalistka w zakresie psychologii polityki. W swoich badaniach opiera się na analizach systemów totalitarnych takich myślicieli jak H. Arendt, Głowiński czy Thom i szczególną uwagę zwraca na totalitarną narrację językową, jaką stosowano w PRL. Narracje te kreowały czarno biały obraz rzeczywistości, wpajając społeczeństwu system wartości odpowiadający ówczesnej władzy. Jako słuszne, uznawano to, co postulowała partia, a jako niepożądane uznawane były przeciwne jej działania. Promowano także kategorię wroga, obwinianego za wszelkie niepowodzenia, aby na nim skupićfrustrację i nienawiść społeczną. Przekaz ten porzucał ideę jakiegokolwiek niuansu, pozostawiając podział świata na „MY- dobrzy, ONI – źli”.Kultura ta pozostawiła w mentalności Polaków, dogmatyczny porządek interpretowania świata, który uległ zmianie, dopiero na skutek procesu opisywanego przez Jakubowską-Branicką, jako „demokratyzacja społeczeństwa”.

Według badań, które prof. Jakubowska-Branicka prowadzi od 1996 r., polskie społeczeństwo przez lata uległo zauważalnej zmianie na skali dogmatyzmu światopoglądowego (najprościej definiowanego jako „poziom nietolerancji wobec poglądów odmiennych od własnych”). W 1996 r. prawie 70% osób badanych uzyskało wysoki wynik na wspomnianej skali, natomiast w 2015 r. było to już ok. 62%. Pomimo zachodzącej zmiany, oznacza to, że wciąż ponad połowa polskiego społeczeństwa jest „skrajnie nietolerancyjna wobec poglądów odmiennych od własnych, postrzega i definiuje rzeczywistość́ w biało-czarnym paradygmacie, a każdy konsensus i porozumienie z osobami i grupami reprezentującymi odmienne poglądy traktuje jako zdradę̨ i sprzeniewierzenie się̨ własnym wartościom”.

W kontraście do tego leżą wyniki badań przeprowadzonych w państwach bez autorytarnej przeszłości, w których wysokie wyniki na wspomnianej skali odnotowało jedynie około 40% przebadanych (1996 r.).

Na zdjęciu: Lech Wałęsa 30 sierpnia 1981 r. przemawia do robotników Stoczni Gdańskiej. – Bettmann / Corbis.

Ciekawym aspektem badań są także statystyki dotyczące studentów MISH i MISMaP Uniwersytetu Warszawskiego. Wśród członków grupy studiujących humanistyczne kierunki, jedynie 4,5% uzyskało wysokie wyniki na skali dogmatyzmu, natomiast u studentów ścisłych przedmiotów, wynik ten wskazywał 7,7%. Powyższe wyniki mogą sugerować też, że dogmatyzm jednostki związany jest z jej wiekiem. Studenci, w porównaniu do reszty społeczeństwa, okazują się grupą szczególnie niedogmatyczną, co potwierdziły statystyki z każdego roku.

Badania wykazały również, że dogmatyzm polskiego społeczeństwa ujemnie skorelowany jest ze wskaźnikiem legalizmu, czyli opinią, że prawa należy bezwzględnie przestrzegać. Pokazuje to, że duża część Polaków skłonna jest do łamania obowiązującego prawa, w imię obrony swoich wartości. Skłonność ta, niewątpliwie także znajduje swoje wytłumaczenie w XX wiecznej historii naszego państwa.

Biorąc pod uwagę, to że współczesna demokracja jest systemem, którego funkcjonowanie oparte jest na tolerancji, dyskusji i przyzwoleniu na wolę większości (która zazwyczaj nie jest w pełni satysfakcjonująca dla wszystkich stron), możemy w badaniach Pani profesor znaleźć analizę fenomenów, które na co dzień obserwujemy w naszym społeczeństwie i zrozumieć dzięki nim wiele problemów z jakimi mierzymy się w dzisiejszych czasach w Polsce.

Bibliografia:

1. „Mentalność demokratyczna, a dogmatyzm. Przemiany postaw społeczeństwa polskiego w procesie demokratyzacji” – Iwona Jakubowska-Branicka
2. Arendt H. (1989), Korzenie totalitaryzmu, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa
3. Besançon A. (1989), Pomieszanie języków i inne szkice, Wszechnica Społeczno-Polityczna, Kraków
4. Głowiński M. (1990), Nowomowa po polsku, Wydawnictwo PEN, Warszawa
5. Głowiński M. (2009), Nowomowa i ciągi dalsze. Szkice dawne i nowe, Universitas, Kraków
6. Jakubowska-Branicka I. (2016), Hate narratives. Language as a tool of intolerance, Peterr Lang, Frankfurt am Main
7. Klemperer V. (1983), LTI. Notatnik filologa, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa
8. Mała encyklopedia filozofii (1996), (red. nauk.) Jedynak S., Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz
9. Orwell G. (2006), Rok 1984, Agora SA, Warszawa
10. Rokeach M. (1960), The Open and Closed Mind. Investigations into the nature of belief systems and personality systems, Basic Books, New York
11. Thom F. (1990), Drewniany język, Wydawnictwo CDN, Warszawa
12. Trzebiński J. (2002), Narracja jako sposób rozumienia świata, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk